Tábiyat

Tábiyat — adam payda bolaman degenshe, adam payda bolǵannan keyingi de bolmıs. Ulıwma — bul dúnya, adam, kosmos ; mikromakromegadunyalar; jansız hám janlı zatlar. Tar mániste — tábiyat pánleri úyrenetuǵın obiekt. Tábiyat adamǵa, jámiyetke baylanıslı bolmaǵan nızamlıqǵa boysınadı. Adam tábiyattıń bir bólegi. Adam tábiyat nızamların ózgerte almaydı, tek nızamlardan paydalanıp, ózlestiriwi múmkin. Tábiyat túsinigi insaniyat jámiyeti jasawı tábiyiy sharayatlarınıń kompleksi retinde de qaraladı. Insan jasawı ushın miynet etedi, miynet (mas., dıyxanshılıq, qurılıs, sanaat ), mıy iskerligi hám basqa bolsa tábiyattıń geypara táreplerin ózgertiredi. Adam tárepinen, yaǵnıy social miynet processinde jaratılatuǵın materiallıq baylıqlar shártli túrde „yekinshi tábiyat“ dep ataladı. Mısalı, vodoroddan uranǵa shekem bolǵan 92 ximiyalıq element tábiyiy bolıp tabıladı, odan keyingi jańalıq ashılǵanları jasalma bolıp tabıladı. Barlıq jasalma sintetik ximiyalıq birikpeler, adam jaratıp atırǵan atom hám yadro energiyaleri „yekinshi tábiyat“ga kiredi.

Tábiyaat termini keń mániste fizikalıq, material álemdi ańlatadı. Kúndelik turmısta „tabiyat“ sózi astında adam tásiri astında kóp bolmaǵan átirap -ortalıq hám odaǵı turmıs (jabayı tábiyat ) názerde tutıladı. Birinshi halda tábiyattı ulıwma pán, ekinshi halda bolsa tábiyatanıwlıq úyrenedi. Bunda tábiyat subatomdan galaktik kólemli bolıp kóriledi.

Adamdıń tábiyatqa múnósibeti tariyxda ózgerip hám rawajlanıp bardı . Áyyemgi filosofiyada tábiyatqa stixiyali kúshler (Demokrit), ideal dúnyanıń inikosi (Platon), uyqas process (Pifagor), jetiliskenlik (Aristotel) dep qaralgan. Diniy táliymatlarda tábiyaat psixik baslanıwdıń materiallıq gewdeleniwi dep esaplanǵan hám quday tábiyaattan joqarı turadı dep túsinilgen. Oyanıw dáwirinde tábiyatqa hámme tábiyiy uyqaslıq hám jetiliskenliktiń júzege shıǵıwı retinde qaraldı. Jańa dáwirde tábiyaatqa bolǵan munasábet tábiyaattıń ilimiy úyreniw obyektine aylanıwında úlken rol oynadı.

Tábiyat obyekti keńislik hám waqıtta ámeldegi element, materiya bolıp tabıladı. Olar sheksiz málim zatlardıń (elementar bólekler, antizarralar, qum, tas, topıraq, suw, hawa, jansız hám janlı janzat, planetalar, juldızlar, galaktikalar hám basqa samoviy deneler, fizikalıq maydanlar ) kompleksinen ibarat esaplanadi. Burınları (pánniń sońǵı maǵlıwmatları boyınsha bunnan 20 milliard jıl aldın ) bul deneler basqa kóriniste bolǵan. Bolajaq milliard jıllarda ol taǵı ózgerip baradı. Tábiyat adamnıń, jámiyettiń watanı. Adamnıń turmısı tábiyattıń, biosferanıń uyqas sharayatına baylanıslı. Bul sharayat unamsız tárepke ózgertirilse, adamnıń normal jasawına ziyan jetkiziledi, ekologiyalıq máseleler payda boladı. Ilimiy-texnika jetiskenliklerinen nadurıs paydalanıw — biosferanıń aynıwına alıp keledi. Sonlıqtan tábiyattı puqta bilip, odan nátiyjeli paydalanıw, oǵan tuwrı hám aqılǵa say munasibette bolıw kerek (qarań tábiyattı qorǵaw ). Insannıń tábiyatqa bunday munasibette bolıwında pán tiykarǵı faktor bolıp kelip atır. Jer hám kosmosda insannıń iskerligi aktivlesbekte. Kosmostıń alıs-alıs jayları (mas., metagalaktikaları) da, júz berip atırǵan hádiyselerdi keńlew hám tereńrek biliw tábiyat haqqındaǵı qıyallardı keńeytiredi. Omonulpa Fayzullayev. watanımız tap-taza bolsın.

== Derekler == 

ÓzME,Birinshi tom, Tashkent, 2000-jıl