Tábiyiy irikleniw

"Tábiyiy irikleniw" - organizmler evolyutsiyasınıń tiykarǵı háreketlendiriwshi faktorı. Tábiyiy irikleniw haqqındaǵı táliymat Ch. Darvin tárepinen jaratılǵan (1858— 59 ). Alımnıń pikrine qaraǵanda, Tábiyiy irikleniw — jasaw ushın gúrestiń nátiyjesi bolıp, paydalı individual ózgerislerge iye bolǵan organizmlerdiń jasap, nayel qıldırıwı paydasız ózgerislerge iye bolǵan organizmlerdiń bolsa qırılıp ketiwi, yaǵnıy maslasqan formalardıń jasap qalıwı hám maslaspaǵan formalardıń nabıt bolıwınan ibarat biologiyalıq process. Násillik ózgeriwshenlik tábiyiy irikleniwdıń tásiri ushın zárúr jay esaplanadı. Tábiyiy irikleniwdıń tikkeley nátiyjesi bolsa organizmlerdiń sırtqı ortalıqtıń arnawlı bir sharayatına sáykeslesiwi tolıq jetilistiriwinen ibarat. Tábiyiy irikleniw sebepli organizmler hártúrliligi artıp baradı progressiv evolyutsiya processinde organizmler dúzilisi de joqarı dárejede jetilistirilip baradı ortalıq sharayatlarına jetkilikli dárejede iykemlese almaǵan túrler nabıt boladı. Tábiyiy irikleniw haqqındaǵı Ch. Darvin konsepsiyası S. S. Chetverikov, R. Fisher, S. Rayt, I. I. Shmalgauzen, J. Xoldeyn, F.G. Dobrjanskiy hám basqa ilimpazlardıń jumıslarında jáne de rawajlandırıldı. Tábiyiy irikleniw dıń genetikalıq mánisi populyatsiyada qánigelesken arnawlı bir genotiplardıń saqlanıp, genlerdiń keyingi áwladqa uzatılıwında tańlanıp qatnasıwınan ibarat. Tábiyiy irikleniw bólek alınǵan fenotipge yamasa genge tásir etpeydi, bálki genotipdiń sırtqı ortalıq penen óz-ara tásiri nátiyjesinde qáliplesetuǵın (qarang Genotip) arnawlı bir fenotip (tiri organizmdiń barlıq belgileri jıyındısı ) ge tásir etedi. Tábiyiy irikleniw organizmler ózgeriwsheńliginiń tikkeley baslawshısı bolalmaydı, biraq mutatsiyalardıń tezligi hám baǵdarına tásir kórsetedi. Bul process tábiyiy irikleniwdıń dóretiwshilik ráli dep ataladı. Tábiyiy irikleniw tásiri iri populyatsiyalarda anıq bilinedi. Populyatsiyadaǵı individler sanınıń azayıp barıwı menen tosınarlı faktorlardıń áhmiyeti artıp baradı. Tábiyiy irikleniw ayırım organizmlerge tásir qılıw (individual tańlanıw ) menen birge organizmler toparına da tásir kórsetedi (gruppalı tańlanıw ). Bul process bólek organizm ushın paydasız, lekin olar toparı ushın paydalı bolǵan belgilerdiń saqlanıp qalıwına múmkinshilik beriwi múmkin. Nátiyjede joqarı haywanlarda altruistik belgiler qáliplesedi, máselen qustıń qıshqırıwı olardıń ózin dushpanǵa áshkara etip qoyǵanınan ayırım individke zıyanlı bolsada, qáwip tuwrısında eskertiwshi signal bolǵanı sebepli túrdiń basqa individleri ushın paydalı esaplanadı. Tábiyatda tábiyiy irikleniw bir neshe jóneliste tásir etedi hám hár túrlı nátiyjege alıp keledi. Sol sebepli tábiyiy irikleniw háreketlendiriwshi tańlanıw, dizruptiv tańlanıw, turaqlılastırıwshı tańlanıw, jınıslıq tańlanıw sıyaqlı túrlerge ajratıladı. Antidarvinizmga tiyisli túrli konsepsiyalar tábiyiy irikleniwdı evolyutsiyanıń tiykarǵı faktorı retinde tán almaydı (taǵı qarang Jasalma tańlaw ). Tábiyiy irikleniw nasilden nasilge oǵada alıwshı paydalı belgilerdiń organizmler populatsiyasi áwladlarında jayılıwı hám zıyanlı belgilerdiń azayıwına sebep bólıwı process bolıp tabıladı. Tábiyiy irikleniw fenotip arqalı isleydi, yaǵnıy jasap qalıp, násil qaldıra alıwshı organizmler fenotipi (paydalı fenotip) keńlew tarqalıp, sol populatsiyadaǵı basqa organizmler fenotipin sıǵıp shıǵaradı. Eger bul fenotiplar genetikalıq tıykarǵa iye bolsa, tiyisli genotiptiń keyingi áwladlardaǵı chastotası asadı. Waqıt ótiwi menen bul process organizmlerdiń arnawlı bir ekologiyalıq panalar ushın iykemlesiwi hám aqır-aqıbet jańa túrler kelip shıǵıwına alıp keliwi múmkin.

Derekler

ÓzME, Birinshi tom, Tashkent, 2000-jıı