Tábiyiy huqıq

"Tábiyiy huqıq" - mámleket hám huqıq teoriyasında insannıń tábiyatınan kelip shıǵıp hám sol sebepli arnawlı bir mámlekette olardıń nızamlı tán alınıwı yamasa alınbaslıǵına baylanıslı bolmaytuǵın principler, qaǵıydalar, huqıq hám qádiriyatlar jıyındısın ańlatıwshı túsinik. Tábiyiy huqıq ideyası Greciya hám áyyemgi Rimde payda bolıp, Sokrat, Aristotel, Citseron, Ulpian hám basqa Rim yuristleriniń atları menen baylanıslı. Orta ásirlerde Foma Akvinskiy onı rawajlandırdı. Biraq, bul ideyalar ǵárezsiz ilimiy mektep hám tábiyiy huqıqıy táliymat retinde XVII-XVIII-ásir burjua inkiloblari Ramazan yaki Qurban hayttan aldıńǵı kúninde qáliplesti. Onıń kózge kóringen wákilleri: G. Grotsiy, T. Gobbs, J. Lokk, volter, Sh. L. Monteskye, J. J. Russo, A. N. Radishchevlar bolıp tabıladı. Ózbek xalqınıń Abu Rayhon Beruniy, ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma Farabiy, Ámir Temur, Alisher Nawayı sıyaqlı áwládları da huqıqtı tábiyat alla tárepinen insanlarǵa berilgen múmkinshilikler kompleksi dep túsingen. Tábiyiy huqıq teoriyası tárepdarları jámiyette eki, yaǵnıy pozitiv hám tábiyiy huqıq ámeldegi dep esaplaydı. Pozitiv yamasa unamlı huqıq — arnawlı bir mámlekette rásmiy tán alınǵan hám ámelde bolǵan hám de nızamlarda hám mámleket hákimiyatınıń basqa huqıqıy hújjetlerinde, sonday-aq, mámleket tárepinen sanksiyalanǵan ádetlerde kórsetilgen huqıq bolıp tabıladı. Tábiyiy huqıq mektep wákilleri feodal huqıqın, ásirese, patsha absolyutizmi dáwirindegi huqıqtı sın pikir etip, onıń sheklengenligin, ádalatsızlıǵın mámleket hákimiyatı qabıl etetuǵın nızamlar insanlardıń salmaqlı ǵárezliliktegi jaǵdayın, óz basımshalıq hám zulmndı bekkemlewge xizmet etkenligin qaralaǵan. Tábiyiy huqıq pozitiv huqıqdan parq etip, insan tábiyatınan, mánisinen, adalat, ádep-ikramlılıq sıyaqlı ulıwma alınǵan etikalıq principlerden kelip shıǵadı. Sol sebepli ol adil hám ádalatlı bolıp tabıladı, bólek mámleketlerdiń shegaraları menen sheklenbeydi, bálki barlıq dáwirler hám xalıqlarǵa tarqaladı. Ol insan tábiyatı hám mánisi sıyaqlı máńgi hám ózgermeytuǵın bolıp tabıladı. Odaǵı tiykarǵı etikalıq hám huqıqıy ideyalar — insannıń jasaw, azatlıq, teńlik, erkin bolıw, miynet qılıw, shańaraq, múlk, qawipsizlik, zulmga qarsılıq kórsetiw sıyaqlılarǵa bolǵan tug'ma ajıralmaytuǵın huqıqlardıń bar ekenligi bolıp tabıladı. Olardı qorǵaw hám támiynlew hár qanday siyasiy strukturanıń, birinshi náwbette, mámlekettiń wazıypası bolıwı kerek. Tábiyiy huqıq teoriyası XX -ásirdiń 2 yarmida jáne de rawajlandırıldı hám dúnyada insan huqıqları ushın alıp barılıp atırǵan ulıwma gúrestiń teoriyalıq tiykarına aylandı. Tábiyiy huqıqlardı sap yuridikalıq mánistegi huqıqlar dep ataw qıyın, biraq ol pozitiv huqıq, yaǵnıy mámleket ornatatuǵın huqıq járdeminde real huqıqlarǵa aylanıwı múmkin. Tábiyiy huqıq teoriyasınıń tiykarǵı ideyaları AQShdıń ǵárezsizlik deklaratsiyasında (1776 -jıl ), Fransiyanıń insan hám puqara huqıqı hám erkinlikleri deklaratsiyasında (1789 -jıl ) hám basqa mámleketlerdiń huqıqıy hújjetlerinde óz ańlatpasın tapqan. Insannıń tábiyiy, tuwma huqıqları kóp mámleketlerdiń házirgi zaman huqıqıy sistemalarında konstituciyalıq tárepten bekkemlenedi. Ózbekstan Respublikasınıń nızamları da insannıń tábiyiy huqıqların, adalat, haqıyqat, azatlıq, mustaqıllq kózqarasınan kelip shıqqan halda belgilep atır. Atap aytqanda, Ózbekstan Respublikası Konstituciyasiniń 24- statiyasında " hár bir insannıń ajıralmaytuǵın huqıqı" retinde jasaw huqıqın bekkemledi. Bilimlendiriw jámiyette tábiyiy hám pozitiv huqıqtı qarama-qarsı qoyıw ushın tiykarlar joq, sebebi tábiyiy huqıq social múnásibetlerdi huqıqıy tártipke salıw birden-bir ulıwma insanıylıq sistemasın quraytuǵın insan tábiyiy huqıqların bekkemleydi hám qorǵaw etedi.

Derekler

ÓzME, Birinshi tom, Tashkent,2000-jıl