Soppaslı Sıpıra jıraw

Soppaslı Sıpıra jıraw XIV a'sirde jasag'an ko'rnekli so'z sheberlerinin' biri bolıp, onın' miyrası elege shekem tolıq izertlengen emes.

Qaraqalpaq jırawlarının' xronologiyalıq kestesi tiykarınan usı jırawdın' ismi menen baslang'an bolıp, onın' ha'tte qaysı zamanda jasag'anlıg'ı belgisiz bolıp keldi.

Bul haqqında en' da'slepki ilimiy pikir ju'rgizgen alım Na'jim Da'wqaraev bolıp, ol jırawlar miyrasın tariyxıy da'wirlerge sa'ykes u'yrenip, onın' XIV a'sirde jasag'an belgili so'z sheberi ekenligin anıqladı. Soppaslı Sıpıra jıraw Toqtamıs xannın' aqılgo'y adamlarının' biri bolıp, o'miri Sarayshıq, Astraxan, Jan'akent ha'm U'rgenish a'trapında o'tedi. Qıpshaq qa'wimleri arasınan shıqqan so'zge sheshen danıshpan adamlardın' biri bolg'an. So'zinin' o'tkirliligi jag'ınan xanlar arasında bolg'an ayırım qarama-qarsılıqlardı da a'dil tu'rde sheship bere alg'an adam.

Onın' atı qaraqalpaq, qazaq, nog'ay, tatar ha'm bashqurt ma'deniyatının' tariyxında da ushıraydı. Biraq barlıq dereklerde de: "Soppaslı Sıpıra jıraw qaraqalpaq jırawlar mektebinin' tiykarın salıwshı dep atap ko'rsetedi".

Ózbekstan İlimler Akademiyasının' Qaraqalpaqstan filialında Nókis Ma'mleketlik universitetinin' qaraqalpaq a'debiyatı kafedrasında xalıq jırawlarının' miyraslarına arnalg'an qol jazba fondları sho'lkemlestirildi. Bul fondlarda Soppaslı Sıpıra jırawdın' otızdan aslam tolg'awları saqlanbaqta.

Xalıqtın' tu'sinigi boyınsha Soppaslı Sıpıra jıraw bir ju'z alpıs jas jasag'an qariya. Onın' o'zinin' aytqan so'zlerine qarag'anda tog'ız ma'rtebe xanlardın' basqaspa ma'jilislerine qatnasıp, toqsan altı xandı ko'rgen. Ha'r ma'jiliste on bir patshanın' aldında so'z so'ylep, tog'ız xannın' sarqıtın jep, toqsan ku'nlik saparda bolg'anlıg'ı aytıladı.

Biraq tariyxıy derekte Soppaslı Sıpıra jırawdın' ko'p jasag'anı qartayg'an wag'ında Astraxannan Tu'rkistang'a sapar shegip kelip ju'rgen de ıras bolg'anı menen onın' jas mo'lsheri menen ha'dden zıyat ko'p xanlardı ko're beriwi de shınlıq turmıstan ko're mifologiyag'a a'dewir jaqın turadı. Bul jag'daylar onın' "Baban'man" degen tolg'awında anıq berilgen:

Men baban'man, baban'man,
Men nelerdi ko'rmedim,
Men qaylarda ju'rmedim,
A'key xan menen Sha'key xan,
Munı ko'rgen baban'man.
Shına qızdan tuwg'an ul
Senin' baban' Shıng'ıs xan.
Munı ko'rgen baban'man.
Bularda o'tip ketken son'.
Ma'demin xan Ten'ge jan,
Munı ko'rgen baban'man.
Jasar jasım jasadım,
Bir ju'z altmısh jasadım
Shirkewli degen sha'ha'rde,
Toqqız xannın' sarqıtın,
Bir ma'yliste asadım.
Bularda o'tip ketken son',
Xan Shıng'ıstın' wag'ında,
On bir patsha bar edi,
Edildin' qubla jag'ında
Xannın' altın sarayında,
On bir patsha ja'm boldı,
On bir patsha aldında
Qobız alıp so'z so'ylep
Tolg'aw aytqan baban'man.

Mine, bunnan ko'rinip turıptı, ol o'zi XIV a'sirde jasag'an Toqtamıs xannın' zamanlası bolıwına qaramastan, onnan bir a'sir burınıraq jasag'an Shıng'ıs xandı da ko'rdim - dep aytadı. Biraqta Soppaslı Sıpıra jıraw xan aldında qısılıp, biy aldında bu'gilip otıratug'ın adam emes. Onın' tolg'awlarının' negizi xanlarg'a qaratılg'anı menen olardın' kemshiliginde anıq sezedi. Olardan qorqıp bul kemshiliklerdi de jasırıp otırmaydı. Sonın' ushında so'zdin' hag'ın aytadı.

Ko'pshilik a'debiyatshılarda "Edige" da'stanın Soppaslı Sıpıra jıraw jazg'an eken degen pikir bar. Bulda haqıyqatlıqqa jaqın keledi. Sebebi, Soppaslı Sıpıra jırawdın' qaysı bir tolg'awın alıp qarasan'ızda sol "Edige" da'stanının' bo'lekleri bolıp shıg'adı. Bunı da aldına tolg'aw dep te aytıw mu'mkin. Yaki "Edige" da'stanının' ayırım bo'lekleri dep te ataw mu'mkin. "Edige" shınında da xalıqtın' ko'rkem tili menen kestelengen da'stan. Sonın' ushın da bunı tek awızeki xalıq do'retpesi dep aytıw da qıyın. O'ytkeni, bunday ko'rkemlik tek jeke do'retpelerden g'ana bolıwı mu'mkin.

Da'stan A'mir Edige haqqında jazılg'anı menen de onın' barlıq tariyxıy jolın qamtıy almag'an. Bunda tek g'ana bir syujetlik sızıq ol da bolsa Edigenin' Toqtamıs penen Sa'temir xan (Temurla'n') menen bolg'an mu'na'sibetleri. Hiylekerlikleri na'tiyjesinde jekke adamnın' a'zzileniwi. Sonın' ushın da qaraqalpaqsha Edigenin' a'ytewir xalıqshıllıq ko'zqarastan jazılg'anlıg'ı bayqaladı. Bunnan tısqarı da'stan ha'dden zıyat ko'rkem so'zler menen kestelengen.

Soppaslı Sıpıra jıraw negizinen Toqtamıs xannın' zamanlası bolg'anlıg'ı ma'lim. Sonın' ushında onın' tolg'awlarının' basım ko'pshiligi sol da'wirdin' tariyxıy adamları bolg'an Toqtamıs penen Edigege qaratılg'an.

Onın' poeziyasının' en' sıpatlı ta'repi sonda, ol basqa saray jırawları sıyaqlı xannın' siyasatın maqtaw jolınan barmaydı. Xan bolıwına da qaramastan onın' kemshiliklerin ju'zine aytadı. Bul onın' haqıyqıy xalıqshıl jıraw bolg'anlıg'ınan derek beredi.