Shaxmat tariyxı
Shaxmat tariyxı bir yarım mıń jıllıq tariyxqa iye. Boljawlarǵa kóre shaxmat hindlerdiń Chaturanga oyını bolıp bul parsılar tárepinen ózlestirilip ózgerisler kirgizilip shatırash dep atalǵan. 7-ásirde arablar Irandı iyelegennen keyin, shatırash Arab xalifalıǵına tarqaldı. Arablar bolsa shatırashtı Evropaǵa tarqattı. XV ásir aqırlarına shekem shaxmattaǵı Perzi hám Pildiń oyındaǵı háreketleri sheklengen edi, sol waqıttan baslap bolsa zamanagóy kóriniske iye boldı. Oyın sezilerli dárejede ózgerdi, tezlesti, aqlar oyındı baslap bergeni ushın oyınnıń dáslepki basqıshınan baslap hújimde jaylardı iyelewde ústinlikke ıye boldı.
Shaxmattıń kelip shıǵıwı.Chaturanga redaktorlaw
Hindstan shaxmattıń watanı esaplanadı, sebebi eramızǵa shekemgi vI ásir aqırlarında payda bolǵan Chaturanga oyını (sanskr. चतुरङ्ग) shaxmattıń tuwrıdan-tuwrı áyyemgi uqsası bolıp tabıladı. Chaturanga 8 x8 ólshewdegi taxtada shaxmat danalarına uqsas danalarda oynaladı hám oyınnan maqset qarsılastıń shaxın mat qılıw edi. Arxeologik hám jazba maǵlıwmatlarǵa kóre shaxmattıń kelip shıǵıwın áyyemgi Qıtay hám Sosoniy húkimdarlıǵındaǵı parsı mámleketine baylanıstırıwshı ayırım dáliller bar lekin bul dáliller jetkilikli emes[1][2][3].
Chaturanga haqqındaǵı dáslepki jazba maǵlıwmatlar patsha Xarshi Bano (VII ásir)[4][1] dáwirinde sanskrit tilinde jazılǵan "Xarchasharita" tariyxiy jılnamasında jazılǵan.Eski parsı tilinde jazılǵan " Chatrang-Duz" (" Shaxmat haqqındaǵı") qollanbasında shaxmat Indiya húkimdarı shahanshax Xisrav I (531-579 ) tárepinen sıylıq etilgeni gúrriń etiledi. Bul ańız tariyxıy tıykarǵa iye hám Xisrav I húkimdarlıǵı waqtında parsılardıń chaturanga menen tanısıwı anıqlanadı. Arab tariyxshiları shaxmat Indiyada payda bolǵanı onnan parsılarǵa berilgeni haqqında tariyxıy maǵlıwmatlar kem berilgen[4].
Chaturangada danalardıń bazı háreketleri IX ásirde shayır Rudratınıń " Kavyalankara" dástanında keltiriledi. Shıǵarmada jazılıwınsha pútkil taxta boylap attıń júriwi, perziniń háreketleri zamanagóy shaxmatta da bar. Biraq Chaturanganıń tolıq qaǵıydaları anıq málim emes[4][5].
Beruniydiń "Hindstan" shıǵarmasında (shama menen 1030-jıl) 8x8 ólshemdgi taxtada tómendegi danalar bolǵan eken: shax,pil,perzi hám tórt piyadadan ibarat tórt toplam bolǵan. XvIII ásirde inglis izertlewshisi Xayrem Koks 4 adamlıq chaturanga 2 adamlıq zamanagóy shaxmattıń payda bolıwına tiykar bolǵan degen. Dunkan Forbes " Shaxmat tariyxı" (1860 ) shıǵarmasında keltirilgen boljawda jan barday. Boljawǵa kóre zamanagóy shaxmattıń kelip shıǵıwına zarik oynawdıń dinge sıyınıw tárepinen qadaǵan etiliwi sebepli kelip shıqqan dep ataladı. Garold Myurrey óziniń " Shaxmat tariyxı" (1913) shıǵarmasında keltiriwinshe Koks-Forbes boljawı bir neshe mıń jıllıq hind tekstleriniń nadurıs awdarması sebepli chaturanga 4 adamnan ibarat oyın dep atalıwına sebep bolǵan deydi. Lekin chaturanga 4 adam tárepinen oynalǵanı ele de ataqlı ádebiyatlarda ushıraydı[1][2].
Maǵlıwmatlarǵa kóre VI ásir aqırında Chaturanga parsılarǵa málim bolǵan jáne onı chatrang (pexl. چtrnḥ) dep ataǵan. Oyın haqqında orta parsı tilindegi " Papaktıń balası Ardashir ámelleri kitabı" (shama menen 600-jıl ) shıǵarmasında keltiriledi.[4]
Arab ádebiyatlarında shatırash qaǵıydaları tolıq xabar berilgen: jeńiske mat, turaqlılıq yamasa qarsılastıń barlıq danaların qırıp taslaw arqalı erisilgen. Danalardıń zamanagóy shaxmat háreketlerinen ayrıqsha jerleri perziniń(tek bir kvadrat hám hár qanday qıyıq jóneliste háreketlenetuǵın dana ) hám pil (hár qanday qıyıq jóneliste háreketlenedi) hám hesh qanday almastırıw joq! Piyadalar bolsa tek tuwrıǵa háreketlenip, qanatlardan hújimge ótiwde tiykarǵı roldi oynaǵan. Aqırǵı qatarǵa jetip barǵanda bolsa perzige aynalǵan. Shatırash uzaq múddetli túrli taktikalar, manevrlerdi óz ishine alǵan áste oyın edi. Perzi hám pildiń wazıypası óz maydanların hálsiz noqatların jabıw hám qarsılastıń hálsiz noqatların izlep tawıp oyındı baqlawdan ibarat edi. Oyın debyutında oyınshınıń birinshi waziypası piyadalardan paydalanıp hújim hám qorǵaw konfigurasiyasın dúziw bolar edi[4][6].
Derekler redaktorlaw
- ↑ 1,0 1,1 1,2 Cazaux, Knowlton 2017.
- ↑ 2,0 2,1 Golombek 1976.
- ↑ „Chess“ (en). Encyclopædia Britannica. Qaraldı: 13-aprel 2019-jıl.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 Murray 1913.
- ↑ Губанов А., Киланова А. „В какие шахматы играл Султан-Хан?“. ChessPro (2009). 4-yanvar 2018-jılda túp nusqadan arxivlendi.
- ↑ Hooper, Whyld 1984.
Ádebiyatlar redaktorlaw
- Cazaux, J.-L., Knowlton, R.. A World of Chess: Its Development and Variations through Centuries and Civilizations. McFarland, 2017. ISBN 9781476629018.
- Golombek, H.. Chess: A History. G. P. Puntam’s Sons, 1976. ISBN 9780399115752.
- Hooper, D., Whyld, K.. The Oxford Companion to Chess. Oxford University Press, 1984. ISBN 0-19-217540-8.
- H.J.R. Murray. A History of Chess. Oxford University Press, 1913.
- Шахматы: энциклопедический словарь / гл. ред. А. Е. Карпов. — М.: Советская энциклопедия, 1990. — 621 с. — 100 000 экз. — ISBN 5-85270-005-3.