Shımbay kóterilisleri

Shımbay kóterilisleri- Qaraqalpaqstanda sovet hákimiyatına qarsı 1919—20, 1929-jıllarda kóterilgen xalıq kóterilisleri.

Birinshi Shımbay kóterilisi (1919—20 )ne Eshonzada Xan Maxsum (Ubaydulla Ataullayevich Bahawatdinov; 1887—1956 ) hám Qońırattıń burınǵı begi Qutlimurat biy (ol Bala biy atı menen ataqlı bolǵan ) basshılıq etken. Kóterilisshiler 40 mıń kisi Shımbay hám Moynaq rayonların bolsheviklerden azat etip (1919 -jıl 17 avgust ), Nókisti basıp alısǵan. Junaydxan 60 adamlıq qurallı gruppanı áskeriy járdemge jibergen. Ámiwdárya bóliminiń shim rayonlarında da bolshevikler húkimeti awdarılıp, xalıq hákimiyatı ornatılǵan. M. Filchev (urallı qazaq) basshılıǵında Shımbayda dúzilgen xalıq húkimeti quramına abıraylı qaraqalpaqlardan Xan Maxsum, Bala biy, I. Adilov, I. Niyazov, S. Pirnazarov hám Ural kazakları kiritilgen

Keyinirek Túrkstan komissiyası arnawlı wákili G. Skalov penen kóterilis basshıları ortasında kelisim pitimine qol qoyılıp, sovet húkimeti kóterilisshilerge amnistiya járiyalaǵan (1920 -jıl 18-fevral ). Biraq aradan kóp ótpey bolshevikler kóterilis basshıları — Xan Maxsum hám basqa (jámi 24 kisi) lardı qamaǵan (1921-jıl fevral ) hám de Semipalatinsk hám Tóbesk wálayatlarına súrgin etken. Iri jer iyeleri hám sawdagerler (75 kisi) den úlken muǵdarda taban aqshası óndirilgen. Sovet hákimiyatı kóterilis  qatnasıwshılarınıń kóbisin repressiya etken.

Ekinshi Shımbay kóterilisi (Taxtakópir waqıyaları ; 1929 ) Qaraqalpaqstan avtonom wálayatı (bul waqıtta ol Qazaqstan ASSR quramında edi) nda 1929 -jıl awıl xojalıǵın jámáátlestiriw hám xalıqtan úlken muǵdarda salıq hám túrli jıyınlar óndiriwge qarsı kóterilgen. Sovet hákimiyatınan narazı kúshler 1929 -jıl iyul — sentyabrde Shımbayda jasırın keńesler ótkerip, kóterilis rejesin dúzgen. 1929 -jıl 26 -sentyabrdegi keńesde xalıq húkimeti shólkemlestirilip, Abdujalil Maxsum Ismatullayev (1879—1930 ; wálayat sudı baslıǵınıń burınǵı baslıǵı ) — húkimet baslıǵı (xan), Saqıyberdi Axun Nurıllaev — ádillik ministri (qazıkalan), Bolmısboy Nurumov (burınǵı bolıs baslıǵı ; urıw basshısı ) — áskeriy ministr lawazımına saylanǵan. Qurallı gruppa dúzilip, kóteriliske puqta tayarlıq kórilgen.

Kóterilis 1929 -jıl 27-sentyabrde Taxtakópirde baslanǵan. Saqıyberdi Oxun basshılıǵındaǵı kóterilisshiler (200 kisiden artıq ) Taxtakópirde sovet hákimiyattı awdarıp taslaǵan. 1929 -jıl 28-sentyabrde VKP (b) Qaraqalpaqstan wálayat komiteti Shımbay hám Taxtakópirdegi waqıyalar múnásibeti menen paytaxt Tórtkúlde ayrıqsha jaǵday járiyalaǵan. Taxtakópirge áskeriy jaza otryadı jiberilgen. Wálayat basshıları P. Varlamov hám K. Allabergenov VKP (b) MK Orta Aziya byurosınan asıǵıs áskeriy járdem soraǵan. Kóterilisshiler Xorezm hám Tashhawız okruglarında bolsheviklerge qarsı gúresip atırǵan milliy kúshler (Junaydxan hám basqalar ) menen baylanıslar ornatqan. Kóterilis Qaraqalpaqstannıń basqa aymaqlarına da keń tarqalǵan. Onda  hátte hayallar da aktiv qatnasqan. Kóterilis Tashkent, Qızılorda, Moskvadaǵı sovet rejimi basshıların kúshli uwayımǵa salǵan. VKP (b) MK Xorezm oazisine Grichmanov basshılıǵında arnawlı áskeriy otryad jibergen. Orta Aziya áskeriy okrugınıń 84 atlı polki hám kóterilisti bastırıw ushın jiberilgen. OGPOnıń wálayat bólimi áskeriy jaza operatsiyaları waqtında kóterilis basshıları hám qatnasıwshılarınan Xójelide (74 kisi), Qońıratta (64 kisi), Taxtakópirde (44 kisi) hám basqalar qamaqqa alınǵan. Súrginnen qaytqan Xan Maxsum da tutqınǵa alınǵan. 1929 -jıl dekabrde bolǵan Qazaqstan ASSR Joqarı sudınıń kóshpeli sessiyasında 16 kisi atıwǵa húkim etilgen, 26 kisi túrli múddetke azatlıqtan júdá etilgen. Bunnan tısqarı " Shımbay aksilinqilobiy shólkemi"niń 36 aǵzası (K. Nurıllaev, T. Saparov, A. Sadıqov hám basqalar ) arnawlı " úshlik" sheshimi menen atıwǵa, 13 kisi konslagerlerge jiberilgen. Kóterilisshilerdiń shańaraq aǵzaları da tutqınǵa alınǵan hám súrgin etilgen.

Ádebiyat

• Allaniyazov T. K., " Kontrrevolyutsiya" v Qazaqstane: Chimbayskiy variant, Almatı, 1999 ; Ózbekstannıń jańa tariyxı, 2 kitap [Ózbekstan sovet kolonizatorlıǵı dáwirinde], T., 2000; Istoriya Uzbekistana (19171991 gg.), T., 2002;Abdullaeva Ya., Qaraqalpaqstan hayal-qızları: keshe hám búgin. XIX ásirdiń aqırı hám XX ásir, T., 2004. Qaharman Erejepov.