Sankt-Peterburg
- Leningrad usı jerge jóneltiredi. Bul sózdiń basqa mánisleri ushın Leningrad (mánileri) betine qarań.
Sankt-Peterburg (russha: Санкт-Петербу́рг ) Baltıq teńiziniń Finlandiya qoltıǵı shıǵısında, Neva dáryası boyında jaylasqan Rossiya Arqa-batıs federal okrugı federal subiekti sanaladı. Sankt-Peterburgtıń rásmiy emes atı - Piter (Питер) - oǵan tiykar salǵan Pyotr I atınan kelip shıqqan. Qala, sonday-aq, Petrograd (Петрогра́д, 1914–1924) hám Leningrad (Ленингра́д, 1924–1991)[1] dep te atalǵan.
Sankt-Peterburg | |
 .jpg)    .jpg) | |
 Bayraq .svg) Gerb | |
| 59°57′0″N 30°19′0″E / 59.95000°N 30.31667°E | |
| Mámleket | Rossiya |
|---|---|
| Statusı | Qala |
| Waqıt zonası | UTC+3 |
| Telefon kodı | +7 812 |
| Pochta indeksi | 190000—199406 |
| Websayt | https://www.gov.spb.ru/ |
|
| |
.svg)
Sankt-Peterburg (Peterburg) (1914—24-jıllarda Petrograd, 1924—91 jıllarda Leningrad) — Rossiya Federaciyasındaǵı qala, Leningrad wálayatınıń orayı, federal áhmiyetke iye qala. Rossiyanıń ekonomikalıq, ilimiy hám materiallıq oraylarınan biri, mámlekettiń eń iri transport túyini. Transport jolı hám avtovokzallar, xalıqaralıq aeroport bar, teńiz portı, qaharman qala, Volga — Baltıq suw jolınıń aqırǵı punkti. Neva pástegisliginiń batıs bóleginde, Fin qoltıǵına Neva dáryası quyılatuǵın jerde hám Neva deltasındaǵı 42 atawda jaylasqan.
Klimatı
redaktorlawTeńiz ıqlımı, qısı jumsaq, jazı salıstırmalı salqın, hawa rayı ózgeriwsheń. Yanvardıń ortasha temperaturası —7, 9°, iyuldiki 17, 7°. Jıllıq jawın 585 mm. Jazdıń 1-yarımında "aqtúnler" hádiysesi baqlanadı. Sankt-Peterburg aymaǵı 570 km² (Sankt-Peterburg qala administraciyasına qaraslı qalalar hám qalashalar aymaǵı menen birge 1350 km²tan zıyat). Xalqı 4188,6 mıń adam (Sankt-Peterburg qala administraciyasına qaraslı xalıq punktlerin 4748,5 mıń adam, 1998). Qala shegarası sheńberinde 40 tan zıyat dárya hám 20 dan zıyat kanal bar (ulıwma uzınlıǵı 160 km den artıq). Neva dáryasınıń qala aymaǵındaǵı eni 340–650 m, tereńligi 14–23 m. Sankt-Peterburg aymaǵınıń talay bólegi teńiz júzesinen 1,2–3 m den biyik bolmaǵan tóbeliklerde jaylasqan. Sol sebepli qalanıń bul rayonlarında, tiykarınan, Fin qoltıǵınıń shıǵıs bóleginde samal tásirinde suw basımı qáwipi bar. Sankt-Peterburgti suw basımınan qorǵaw ushın Neva hám Fin qoltıqları shegarasında 1980—90-jıllarda gidrotexnikalıq kompleks qurılǵan.
Tariyxı
redaktorlawSankt-Peterburg jaylasqan aymaq IX-X ásirlerde novgorodlılarǵa qaraslı (XIII ásirden Ijora jeri atı menen ataqlı) bolǵan. XV ásirde Sankt-Peterburg ornında Novgorod Respublikasına qaraslı awıllar jaylasqan. 1478-jılda Rus mámleketi quramında, XVII ásir baslarında shvedler Neva jaǵaların basıp alıp, Oxta dáryasınıń quyarlıǵında Niyenshans qorǵanın qurdı. Rus áskerleri 1703 1(12)-mayda bul qorǵandı basıp aldı hám 16(27)-mayda Pyotr I Zayachiy o.de SanktPiterBurx (keyin Petropavlovsk) qalasına tiykar saladı. 1703—1704-jıllarda Kotlin o.de Kronshlot qorǵanı qurılǵan (1723-jıldan Kronshtadt). 1704-jıl Nevanıń shep jaǵasında Bas Admiralteystvoǵa tiykar salındı. 1705-jılda onıń átirapında Admiralteystvo qorǵanı boy kóterdi.
Sankt-Peterburgqa tiykar salınıwı Rossiyanıń Baltıq teńizine hám ol arqalı Evropaǵa shıǵıw ushın alıp barǵan kóp jıllıq gúresi nátiyjesinde boldı. Qala sanaat orayı retinde tez pát penen ósti. XVIII ásir aqırında-aq qalada 160 sanaat kárxanası bar edi. 1708-jıldan Sankt-Peterburg Ingermanland, 1710-jıldan Sankt-Peterburg guberniyası orayı, 1712—1728 hám 1732—1918-jıllarda — Rossiya paytaxtı boldı. Bul jerde patsha sarayı (1712-jıldan), Senat (1713-jıldan), kollegiyalar (1718-jıldan; 1802-jıldan ministrlikler) hám basqa mámleket mákemeleri jaylasqan. Qala mámlekettiń siyasiy, sanaat, ilimiy hám materiallıq orayı retinde rawajlandı. 1710-jılda Troitsa hám Múqaddes Aleksandr Nevskiy monastrlıǵına tiykar salındı (1797-jıldan Aleksandr Nevskiy lavrası). 1712—13-jıllarda Rossiya imperatorlarınıń ıssıxanasına aylanǵan Petropavlovsk soborı qurıldı. 1711-jılda Rossiyadaǵı birinshi húkimet baspaxanası ashıldı. 1714-jılda Pyotr I niń jeke kolleksiyası tiykarında Rossiyadaǵı birinshi muzey — Kunstkamera iskerlik kórsete basladı. 1725-jılda mámlekettiń bas ilimiy orayı Peterburg Pánler akademiyası shólkemlestirildi. 1756-jılda Rossiyadaǵı birinshi turaqlı, ǵalabalıq teatr dúzildi. 1757-jılda Rossiya súwretlew kórkem-óneriniń rawajlanıwında úlken poziciyaǵa iye bolǵan Peterburg súwretshilik kórkem-óner akademiyasına tiykar salındı. XVIII ásir ortalarında Smolniy monastri ansambli, qısqı saray boy kóterdi. 1814-jılda mámlekette birinshi bolǵan jámiyetlik kitapxana (házirgi Rossiya milliy kitapxanası) ashılǵan.
XIX ásirde hám XX ásir baslarında Sankt-Peterburg — siyasiy, jámiyetlik shólkemleri hám háreketleriniń bas orayı. 1825-jıl 14-dekabrde qalanıń Senat maydanında patsha húkimetine qarsı qaratılǵan birinshi qurallı shıǵıw — dekabristlar kóterilisi bolıp ótti. 1881-jıl 1-martta "Narodnaya volya" terrorshıları tárepinen imperator Aleksandr II atıp óltirildi. 1905-jıl 9-yanvarda xalıq kóterilisi qatnasıwshıları atıp taslandı. Birinshi jáhán urısı baslanıwınan keyin 1914-jıldıń 1-avgustında qalaǵa jańa "Petrograd" atı berildi. 1917-jılda Petrogradta Fevral revolyuciyası hám Oktyabr awdarıspaǵı júz berdi. Patsha húkimeti awdarılǵannan keyin qalada Rossiya waqıtsha húkimeti shólkemleri jaylasqan. 1917-jıl oktyabrde Petrogradta Sovet hákimiyatı ornatıldı. 1918-jıldan paytaxt Moskvaǵa kóshriliwi menen qala óz poziciyası boyınsha mámlekettiń 2-qalası bolıp qaldı. 1924—1991-jıllarda Leningrad dep júritildi. 1927-jıldan Leningrad wálayatınıń orayı, Ekinshi jáhán urısı jıllarında qala nemis fashistleri hám fin áskerleri tárepinen qamalda boldı (1941-jıl 8-sentyabr 1944-jıl 27-yanvar). Urıs dáwirinde Leningrad awır shıǵın kórdi. Rásmiy maǵlıwmatlar boyınsha, ashlıqtan 641 mıń (tariyxshılar esabı boyınsha 800 mıńǵa jaqın) leningradlı nabıt bolǵan. 1945-jılda Leningradqa "Qaharman qala" ataǵı berildi.
1991-jılda qala qaytadan óziniń tariyxıy "Sankt-Peterburg" atı menen ataldı.
Ekonomikası
redaktorlawSankt-Peterburg — iri avtomobilsazlıq hám pán-texnika menen baylanıslı sanaat tarmaqları orayı (kemesazlıq, energomashinasazlıq, priborsazlıq, radioelektronika hám qorǵaw menen baylanıslı sanaat kárxanaları bar); qara hám reńli metallurgiya, ximiya, jeńil, azıq-awqat, poligrafiya sanaatları da bar. 1955-jıldan Metropoliten iske qosıldı.
Sankt-Peterburgta Rossiya Pánler akademiyasınıń ilimiy orayı, kóp sanlı ilimiy izertlew institutları, 43 joqarı oqıw jurtı (sonday-aq, untlar, konservatoriya iskerlik) kórsetedi. Qalada 20 teatr (sonday-aq, Mariinskiy, M.P. Musorgskiy atındaǵı opera hám balet teatrları, Úlken dramalıq teatr hám basqalar), filarmoniya, cirk, 47 muzey (sonday-aq, Ermitaj, Rus muzeyi, Sankt-Peterburg tariyxiy muzeyi, Rossiya Pánler akademiyasınıń Ullı Pyotr atındaǵı antropologiya hám etnografiya muzeyleri) islep turıptı. Sankt-Peterburgta XVIII-XIX ásirlerge tiyisli arxitekturalıq estelikler: Petropavlovsk qorǵanı kompleksi, Aleksandr Nevskiy lavrası, Smolniy, Vasiliy atawı (Birja jayı menen birge), Qısqı saray, Aleksandr ústini hám Bas shtab arkası menen birge Saray maydanı, Pyotr I ge ornatılǵan háykel hám Isaakiyevskiy soborı menen birge Dekabristler (aldınǵı Senat) maydanı; Nevskiy prospekt ansambli: Kozon soborı, arxitektor Rossi kóshesi menen birge Rossiya akademiyalıq drama teatrı hám Rossiya milliy kitapxanası, Mars maydanı, Jazǵı baǵ hám injenerlik sarayı bar. Klassicizm hám ampir usılında qurılǵan esteliklerden: Súwretlew kórkem-óner akademiyası, Taw-kánshilik institutı, Narva dárwazaları imaratları, kópirler saqlanǵan. 1960-jılda Piskaryov áwliyesinde arxitekturalıq memorial kompleks qurıldı. Sankt-Peterburg átirapında: Petrodvorets (Petergof), Pushkin (Sarskoye Selo), Pavlovsk, Gatchinada saraypark ansamblleri (XVIII—XIX ásirler) bar. Sankt-Peterburg — Rossiya hám xalıqaralıq turizmniń tiykarǵı orayı. 2003-jılda Sankt-Peterburgtıń 300 jıllıq yubileyi keń túrde nıshanlandı[2].
Siltemeler
redaktorlaw
- ↑ Sankt-Peterburg gubernatorlıq saytı: http://eng.gov.spb.ru/ Arxivlendi 2006-12-31 Wayback Machine saytında.
- ↑ ÓzME. Birinshi tom. Tashkent, 2000-jıl
| Bul maqalada Ózbekstan milliy enciklopediyası (2000-2005) maǵlıwmatlarınan paydalanılǵan. |