Quran

Arab xalqı mádeniyatınıń, ulıwma islam dinindegi xalıqlardıń muqaddes máńgi miyrası – Quran. Diniy alımlardıń tastıyıqlawınsha, "Quran" Allah Taalanıń Muxammed payǵambarǵa wáhiy qılǵan, jer júzindegi bárshe adamzatqa jibergen sońǵı diniy kórsetpeleriniń toplamı. "Quranı Ka'rim" Allahtın' kalamı (sózi) bolıp, onıń hár bir sózi Allah tárepinen sózbe-sóz aytılǵan hám Jábireyil perishte arqalı Muxammed payǵambarǵa s.a.w. jiberilgen. Allah Taala tárepinen aqırǵı payǵambar Muxammed sallalahu alayhi wassalamǵa jiberilgen bul sońǵı kitap tap qıyamet qayım bolǵanǵa deyin adamlar arasında máńgi ámelge asırıladı. "Quranı Kárim" tek belgili qábiyle, xalıq hám ellerge ǵana emes, al hámme adamzatqa, jer júzindegi barlıq xalıqlarǵa jiberilgen.

Quranı Kárimniń wahiy qılıp jiberiliwi muqaddes ramazan ayınıń jigirma jetinshi kúni túnde baslaǵan. Sonıń ushın da bul ay muqaddes esaplanadı, oraza tutılǵan kúnlerdiń jigirma jetinshi túnlerinde "Laylat ul Qádir", yaǵnıy qúdiret túni, ilahiy qudiret payda bolǵan teberik tún dep ulıǵlanadı.

Quranda islam dini nızam-qaǵıydaları, isenim shártleri, huqıq hám moral normaları, insan ushın paydalı bolǵan, hámme zamanlarǵa da tuwrı keletuǵın hám qıyametke deyin ózgermeytuǵın hikmetli húkimler jazılǵan. Quranı Kárimniń tiykarǵı mazmunı hám maqseti adamzat ideologiyasında kóp quraytuǵındı rawajlandırıw hám Islam dinin orınlaw.

Quranı Kárim 23 jıl dawamında kóńilge sińdirilgen. Muxammed payǵambardıń s.a.s. buyrıqlarına muwapıq Quran hár qıylı kólemdegi 30 bólimge 114 súrege bólinedi hám 77439 kaliyma, 325743 háripten ibarat 6236 ayat jaylastırılıp, hár bir súrege at berildi. Qurannıń sońǵı ayatı Muhammed payǵambardıń s.a.s. óliminen 18 kún burın kewilge ornatıladı. Qurannıń birinshi súresi - "Fatiyha", song"isi bir júz on tórtinshisi "An-nas" súresi.

Qurandaǵı súreler Mekke hám Mádiyne súrelerine bólinedi. 86 súre, 4780 ayat Mekkede 610-622-jıllarda, 28 súre, 1456 ayat Mádiynede 622-632-jıllarda kóńilge jaylastılıǵan.

Quran Muhammed payǵambar s.a.s. tárepinen jámlenip toplam halına keltirilgen edi. Payǵambar s.a.s. qaytıs bolǵan waqıtta Quran sahabalar, qarıy-hafızlar tárepinen tolıq yadqa alınıp, qurma aǵashınıń qabıqlarına, tastaxtalarǵa, teri hám basqa nárselerge jazıp qoyılǵan edi. Sol dáwirlerde Quranda tolıq yadqa bilgen saqaba hám hafizlardan 30 adam sanaqta bar edi. Payǵambardıń s.a.s. 24 wahiy jazıwshı kátipleri bolǵan. Olar gezekpe-gezek kátiplik qılǵan. Muxammet (sallalahuw aleihi wassalam) payǵambardıń eń belgili kátibi Zayd ibn Sabit radiyallahuw anhuw bolǵan.

Maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda, Muxammed payǵambar s.a.s. oqıwdı-jazıwdı bilmegen. Payǵambar s.a.s.ayatlardı perishte Jabreyilden (aleyhissalam) esitip, yadlaǵan hám saqabalarına aytıp, úyretip turǵan, olar bolsa yadlap alǵan. Payǵambar s.a.s. hár bir jańa ayattı qaysı súrege tiyisli ekenligin hám ornın kátiplerge túsindirip turǵan. Quran súreleri usılayınsha 23 jıl dawamında yadqa alınǵan hám xatqa túsirilgen.

Quranı Kárim tariyxta úsh márte toplam halına túsirilgen. Birinshi máretebe Muxammed payǵambar s.a.s. zamanında, ekinshi márte xaliyfa Abiw Bákir Sıdıq dáwirinde, úshinshi márte xaliyfa Usman Zunnurayn zamanında Quraysh qirááti (dialektinde) toplanıp kitap halında keltirilgen.

Quranı Kárim xaliyfa Usman buyrıǵı boyınsha arabsha kufiy háripte altı nusqada jazılǵan. Olardıń besewi quraysh qirááti menen oqıwdı úyretuǵın qarıy-hafızlar menen birge Mekke, Sham, Kufa Basra hám Mádiynege jiberilgen. Altınshısın xalifa Usman ózleri ushın alıp qalǵan. Áne usı altınshı kitap ústinde xalifa Usman sheyit boladı hám qanı Quran betlerine tógilgen.

Xalifa Usman Quranın Amir Temur Basradan Samarqandqa keltirilgen. 1869-jılda Túrkstan general-gubernatorı Konstantin Kaufmannıń buyrıǵı menen podpolkovnik Serov onı Peterburgke alıp ketti.

Bul Quran eki tárepine jazılǵan 353 paraq - yaǵnıy 706 betten ibarat bolıp, onıń biyikligi 68 santimetr, eni bolsa 53 santimetr.

1917-jıldaǵı Rossiyadaǵı mámleketlik awdarıspaqtan soń Peterburgta dúzilgen Islam keńesi shólkeminiń talabası hám Leninniń 1917-jıl 9-dekabrde shıǵarǵan buyrıǵı menen bul Quran Rossiya musılmanlarına qaytarıp berildi. Bashqurstandaǵı Ufa din mekemesinde 1924-jılǵa shekem saqlandı. Bunnan keyin Túrkstandaǵı tariyxıy múzeyler hám áyyemgi estelikler boyınsha dúzilgen komitettiń talapnaması hám Rossiya húkimettiniń qararı tiykarında xalifa Usman kitap halına keltirgen Quran 1924-jılı 18-avgustta úlken saltanan penen Túrkstan avtonomiyalı respublikası paytaxtı Tashkentte alıp kelindi. Házirge shekem bul kitap júdá qásterlenip, kózdiń qarashıǵınday saqlanbaqta.

Quran ásirler dawamında musılmanlardıń eń qádirli kitabı bolıp keldi, bir de bir kimse oǵan ózgeris kirgize almadı, zıyanın tiygize almadı. Bul tuwralı Allah Taalanıń arnawlı ayatı túsirilgen: "Álbette, bul zikirdi (yaǵnıy Qurandı) Biz ózimiz názir qıldıq hám onı ózimiz saqlaymız" (15-"Hisir" súresi, 9-ayat). Ulamalardıń táriyplewinshe Quranı Kárimniń

janı - táháret

bası - baslama

anası - "Fatixa" súresi

qorǵanı -"Ayat al-Kursiy

qálbi -"Yasin" súresi

kelini -"Ar-rahman” súresi

qulpı -"Iqlas" súresi

tajı -"Múlk" ("Tabárik" súresi)

Quranı Kárimniń sózlerine bir ózgertiw kigiziw, bir háribin, hátteki háripler belgisin ózgertiw múmkin emes, qatań qadaǵan etilgen.

Quran táliymatınıń oraylıq ideyası bir Quday tuwralı táliymat. Sonday-aq, onda iyman, Allaǵa isenim, álemniń jaratılıwı, perishteler, payǵambarlar, axıret-qıyamet, qayta tiriliw, ájel, Islam dininiń tiykarları hám basqada diniy kórsetpeler belgilip berilgen. Ondaǵı morallıq, huquqıy, jámiyetlik, ekonmikalıq ólshemler Islam dininiń nızamları jıynaǵı - sháriyatqa negiz etip alınǵan.

Basqa web-betler

Al-Quran online
Quran Word by Word // QuranAcademy.org