Qumar ana

Qumar ana nıń qashan tuwılǵanlıǵı haqqında anıq maǵlıwmatlar joq. Informatorlardıń aytıwı boyınsha ol 1780-1785-jıllar shamasında tuwılǵan. Ol Esengeldi máhremniń jalǵız qızı. Eski mektepte oqıǵan. Óz zamanlaslarınıń ishinde biraz sawatlı bolǵan. Onıń ústine Esengeldi máhrem Xiywa xanınıń eń jaqın adamı boladı, qızı onıń úyinde ótetuǵın qaraqalpaq biyleriniń áńgimelerin esitip, xalıqtıń siyasiy jaǵdayın túsinip ósedi.

Aydos Túrkistanda Táwke xan menen teńdey qaraqalpaqlardı basqarǵan Bazar atalıqtıń Ájigeldi, Xojageldi, Tomay, Meńlibay degen tórt ul balası boladı. Ájigeldiniń Sultan, Aybas, Maybas degen úsh ulı boladı. Sultannıń Aydos, Qoygeldi, Jangeldi degen úsh ulı, Maybastıń Begis, Mırjıq degen eki ulı boladı. Esengeldi máhrem menen Aydos biy zamanlas, záńgiles, qaraqalpaq xalqın basqarǵan el adamları edi. Olar qatnasıqların bekkemlew ushın Aydostıń inisi, Maybastıń balası Mırjıqqa Qumardı ayttıradı. Sóytip sol dáwirdiń eń iri aqsaqalları quda bolıp qatnasadı. Aydos penen Esengeldi máhrem tuwısqanlıq qatnastı bekkemlegeni menen, olardıń ideyasın maqullamaytuǵın Mırjıq penen Begis bar edi. Qumar menen Mırjıq birin-biri qálep qosıladı. Qumar kútá tárbiyalı, aqıllı, sabır-taqatlı hayal boldı. Bul XIX ásirdegi Xiywa xanları ishinde eń kúshlisi Muhammed Raxim xannıń dáwiri edi. Muxammed Raxim xan Muxammed Ámin xan alıp barǵan eń úlken siyasat Xiywa xanlıǵın oraylasqan bir húkimetke baǵındırıw siyasatın júrgizedi. Bul dáwirde Tóremurat suwpı basshılıǵındaǵı Arallı ózbekler Jańadárya qaraqalpaqları, túrkmenler, qazaqlar Buxara xanınıń járdeminde Muxammed Raxim xanǵa qarsı gúresti. Muxammed Raxim xanǵa barlıq qaraqalpaqlardı baǵındırıw hám Jańadárya qaraqalpaqların qosıp alıw baslı másele boldı. 1802-jılı ol Jańadárya qaraqalpaqlarına Qutlımurat inaq basshılıǵında ásker jiberdi. Ol xalıqtı búldirip, qırıp, joyıp, baylıǵın tartıp alıp ketedi, biraq, baǵındıra almaydı. Sebebi, bes mıń úyli qaraqalpaqlar Buxara tárepine ótedi. Bul Muxammed Raxim xannıń qattı ashıwına tiyedi. Ol Aydos biydi qaraqalpaqlardı uslap turıw ushın ózine tirenish etip paydalandı. Aydos biydiń eki inisi Begis penen Mırjıqtıń Xiywa xanınıń siyasatın qabıl etpeytuǵının túsinedi. Biraq, xalıq arasında bul eki jigittiń abırayınıń kúshli ekenligin bilip, Muxammed Raxim xan ekewine ashıqtan ashıq qarsı kele almaydı. Olardı joq etiwdi Aydos arqalı sheshiwge háreket etedi. Aydos Begis penen Mırjıqtı xan tárepine ótkeriwge háreket etedi. Eki inisi de Aydostan bas tartıp, Tóremurat suwpı tárepine ótip ketedi. Usılay tuwısqanlar lrtasında qatnas úziledi. 1809-jılı Xiywa xanı Aydostan qalay bolmasın eki inisin óz tárepine ótkiziwdi, oǵan olar kelispese, joq etiwin talap etedi. Xiywa xanınıń bul buyrıǵın Mırjıqtıń hayalı Qumar jaqsı túsinedi. Ol átirapındaǵı bolıp atırǵan waqıyanı baqlap, aqıl juwırtıp otıratuǵın aqıllı hayal edi. Qumar Aydosqa isenbeydi. Aydostıń ó maqsetine jetiwi ushın hesh kimdi ayamaytuǵının jaqsı túsindi. Qumar tariyx saxnasında 1809-jılı Mırjıqtı Aydos shaqırtqanda shıǵadı. Aqıllı, sezgir, sanalı Qumar Aydos penen Begis ortasındaǵı qatnastıń jaqsı nársege alıp barmaytuǵının sezedi. Xalıq awzında Qumardıń eri Mırjıqqa sońǵı minutlarda aytqan aqıllı keńesi ápsana bolıp qalǵan. Informataorlardıń aytıwı boyınsha, Aydos Mırjıq penen jarasıw ushın onı shaqırtadı. Mırjıq bul usınıstı qabıl etedi. Aydos penen jarasqısı keledi. Xabarshı oǵan qural-jaraqsız júriwdi eskertedi. Qumar sonda erin jibergisi kelmeydi. Aydos penen jarasıwı múmkin emesligin túsindiredi.

—«Qural-jaraǵıńdı áket, ǵáplette qalma»,–deydi. Mırjıq sonda:— «Jawlasıwǵa emes, jarasıwǵa baratırman ǵoy»,–dep onı tıńlamaydı. Qumar onıń shalǵayınan uslap jibermeydi, Mırjıq shalǵayın kesip jiberedi. Aradan az ǵana waqıt ótkennen soń Qumar Mırjıqtıń izinen qarasa, olar keńes quratuǵın tóbeniń basında adamlar joq eken, Qumar tóbege keledi. Bir búktiń túbine tıǵıp,  adamlardı óltirip ketkenligin kóredi,qanǵa boyalǵan kiyimlerinen tanımaydı. Baǵana kesilgen shapanınıń shalǵayınan tanıydı. Shapannıń shalǵayı ele Qumardıń qolında eken.

Mine, usı jerde Qumar uzaqtı kóretuǵın, aqıllı hayal retinde tariyx saxnasına shıǵadı. Qumar Mırjıqtıń tórt jasar balası Ernazarǵa dónip turǵan qáwipti túsindiredi. Túni menen balasın arqalap, tórkinine, Esengeldi máhremniń úyine qashıp keledi. Qumar atasınıń Ernazardı aman saqlawda úlken tirenish bola alatuǵının jaqsı túsinedi. 1827-jılı Aydos baslaǵan xalıq kóterilisi dáwirinde Ernazar jigirma bir jasar jigit edi. Bul kóteriliske Ernazar aralaspaydı. Jigirma segiz jıldan keyin Ernazar alakóz baslaǵan xalıq-azatlıq kóterilisi shıǵadı. Bul dáwirde Qumar ana jetpis jasqa shamalasqan edi. Qumar ana bul dáwirdegi qaraqalpaqlardaǵı hám Xiywa xanlıǵındaǵı jámiyetlik-siyasiy waqıyalardı baqlap bardı. Qumar ana Ernazar alakóz óltirilgen waqıtta tariyx saxnasına ekinshi mártebe ǵaybar, márt, ashıwlı jolbarıstay arqıraǵan ana retinde shıǵadı. Jalǵız jigerbentiniń óliminiń ústinde otırǵan waqtında ol hayallarǵa tán kóz jasın sel etip emes, al batırlarǵa tán ǵaybar ana retinde kórinedi. Bul ret óz balasınıń azasında otırǵan jaralı ananıń adam hayran qalǵanday mártligin kóremiz. Sátsiz kóterilistiń barlıq awırmanlıǵın usı jetpiske shıqqan ana kóteredi. Kóterilis 1855-jılı baslanıp, 1856-jılı 1-iyunde satqın biylerdiń sebebinen jeńiledi. Hiyle menen satqınlar tárepinen Xiywa xanınıń áskerlerine kóterilisshilerdi baǵındırtadı, yaǵnıy Ernazar alakóz sawash maydanında emes, abaysızda óz aǵayni Shońqı tárepinen atıladı. Ernazarǵa oq tiygeni menen eki kúnge shekem Xiywa áskerleri oǵan jaqınlay almaydı. Ernazar ıńırsıp jatırǵan eken. Anası barıp:--"balam, nege ıńırsıy bereseń, dushpanǵa sırıńdı aldırma, ólerińde de márt bolıp ól. Sen pútkil xalıqtı kóterdiń. Seniń ármanıń joq, balam",--deydi. Anasınıń sózi qıylanıp atırǵan Ernazarǵa dárman beripti. Bunnan soń, ol qıylanbay jan tapsırıptı,-deydi. Xiywa xanınıń jasawılları Ernazardıń gellesin alıp Xiywaǵa keledi. Xalıq awzındaǵı ápsanalarǵa qaraǵanda, Ernazardıń ólimi xalıqtı narazı etken. Qumar ana xalıqtıń aldına shıǵıp:--"qan tókpeń, meniń balamnıń tógilgen qanı sońǵısı bolsın, balası ólip, mendey ekinshi ana jılamasın",--degen. Xalıqtıń Qumar anaǵa keliwin kórgen Xiywa xanı aqırı Qumardı, Ernazardıń hayalın "aq úyli" etip, Xiywaǵa alıp ketedi. Xiywa xanınıń qabıllawına Qumardı kelini menen aldıradı. Xan Qumardıń aldına zer tabaqqa salınǵan beti jabıwlı "sawǵanı" ákelip qoyadı. Qumar bárin túsinedi. Tabaqtıń betin ashıp qaraydı. Ernazardıń gellesin kórip, kelini shıdamay dawısın shıǵarǵanda Qumar kelininiń jambasın burap aladı. Ózi balasınıń basına qarap turıp:--"shıraǵım, ólgenińde de qádirli ekenseń, deneńnen basıń alınsa da, basıń xannıń as ishetuǵın tabaǵında, xan sarayında xannıń hayalları menen bázim qurıp jata ber, bergen aq sútime ırzaman",--deydi. Sonda xan:--" gáp Ernazardıń anasında eken ǵry",--dep hayran qaladı. Qumar ananıń bul isine tariyx, adamzat, insan hayran. Qumar ana Xiywada úsh jılǵa shamalas otıradı. Batıq degen biy Xiywa xanınan ótinish etip sorap, Qumardı kelini menen eline qaytaradı. Elge kelgennen soń kóp uzamay qaytıs boladı. Qumar ana — óziniń mártligi menen tillerde ápsana bolǵan, qaraqalpaq xalqınıń áziyz hayallarınıń biri.Qumar ananıń jarqın esteligin áwladları umıtpaydı.