Qaraqalpaqstandaǵı narazılıq háreketleri (2022)

2022-jıl 1-iyul kúni Ózbekstan quramındaǵı Qaraqalpaqstan Respublikasınıń Nókis qalasında narazılıq háreketi baslandı. Narazılıq tiykarǵı sebebi Ózbekstan Konstituciyasındaǵı Qaraqalpaqstannıń suveren statusına hám Qaraqalpaqstan waqtı kelip Ózbekstannan ajralıp shıǵıw múmkinligi haqqındaǵı nızamlarına ózgerisler kiritiwi sebepshi bolǵan. Narazılıq háreketi Qaraqalpaqstan paytaxtı Nókis qalasında baslandı hám keyin Shımbay hám Moynaq qalalarında bolıp ótti. Qatnasıwshılar aldınǵı konstituciyalıq ózgerislerge qarsı ekenligin, keyinshelik ǵárezsiz mámleket bolıp ajralıp shıǵıw qálewin bildirdi.

Qaraqalpaqstan Respublikası

Xalıq narazılıqları aqıbetinde 2-iyul kuni ózinde Ózbekstan prezidenti Shavkat Mirziyoyev Qaraqalpaqstanǵa bardı hám Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesinde sózge shıǵıp, Qaraqalpaqstannıń suvereniteti haqqındaǵı usınıs qılınǵan ózgerisler biykar qılınıwın ayttı.

2022-jıl 3-iyul kúninen baslap Qaraqalpaqstan aymaǵı boylap bir aylıq komendantlik saatı daǵaza etildi, xalıqtıń saat 21:00 den 7:00 ge shekem kóshede háreketleniwi sheklendi. Biraq 17 kún ótkennen barlıq sheklewler biykar etildi.

Kórsetiwge alıp kelgen sebepler

Aymaqtıń ayrıqshalıǵı

Qaraqalpaqstan Respublikası — dúnya boyınsha jasaw eń qıyın bolǵan jaylar taypasına kiredi. Qaraqalpaqstan aymaǵınıń 85 % ten artıq bólegin Qızılqum sahrası iyeleydi. Aymaqta suw tańsıqlıǵı mashqalası bar. 2002-jılǵı maǵlıwmatlarǵa kóre 250 mińnen aslam kisi Qaraqalpaqstannan Qazaqstanǵa ornıqlı jasaw ushın kóship ótken, bul Qaraqalpaqstan xalqınıń beshdan bir bólegi bolıp tabıladı. Bunnan tısqarı qıyın ekonomikalıq jaǵday daǵı Qaraqalpaqstan Aral teńizi júzesiniń tómenlewi áqibetinde qıyın ekologiyalıq jaǵdayǵa da túsip barıp atır.

1932-jıl 20-martda RSFSR quramındaǵı Qaraqalpaqstan Avtonom oblasti RSFSR quramındaǵı Qaraqalpaqstan Avtonom Sovet Sotsialistik Respublikasına aylantırildi. 1936 -jıl 5-dekabrde bul avtonom respublika Ózbekstan SSR quramına qosıp berildi.

1990-jıl 14-dekabrde Qaraqalpaqstan ASSR Joqarı sovetida umumrespublika xaliqliq arqalı ǵárezsiz bolıw imkaniyatın beretuǵın suvereniteti haqqındaǵı Deklaratsiya qol qoyıldı. 1992-jıl 9-yanvarda Qaraqalpaqstan ASSR tamamlanılıp, ornına Qaraqalpaqstan Respublikası dúzildi. 1993-jıl kóplegen dodalawlardan keyin Qaraqalpaqstandıń Ózbekstan subyekti retinde 20 jıl qalıwı haqqında mámleketlikler ara shartnamaǵa qol qoyıldı. 2013-jılda bul shártnama jaysha biykar etildi hám Qaraqalpaqstan Ózbekstan subyekti retinde qalıwda dawam etdi.

Konstitutsiyaga ózgertiw kirgiziw usınısı

2022-jıl 16 -may kúni Ózbekstan Liberal-demokratiyalıq partiyası Ózbekstan Konstitusiyasına ózgertiw hám qosımshalar kirgiziw usınısın ilgeri surdi[8]. 17-may kúni Ózbekstan Respublikası Joqarı Jıynalısı Nızamshılıq palatasında Ózbekstan Liberal-demokratiyalıq partiyası hám Ózbekstan Milliy tikleniw demokratiyalıq partiyası fraksiyalarining qospa jıynalısı bolıp ótti, ol jaǵdayda Ózbekstan Konstitusiyasına ózgertiw hám qosımshalar kirgiziw haqqındaǵı qarar joybarı eki fraksiya deputatları tárepinen maqullandi[9]. 20 -may kúni Ózbekstan Konstitusiyasına ózgertiw kirgiziw boyınsha arnawlı komissiya tuzildi[10]. 2022-jıl 24-iyun kúni Ózbekstan Respublikası Joqarı Jıynalısı Nızamshılıq palatası deputatları Ózbekstan Respublikasınıń Konstitusiyasına ózgertiwler kirgiziw haqqındaǵı nızam joybarın bir dawıstan maqulladi. Joybar 25-iyunda xalıq talqılawına qoyıldı [11]. Joybarǵa kóre Ózbekstan Konstituciyasiniń 64 statyasına (bular : 1, 13, 15, 16, 17, 20, 22, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 32, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 49, 5 3, 55, 56, 61, 63, 64, 65, 70, 71, 72, 74, 75, 77, 78, 80, 83, 84, 90, 93, 98, 99, 100, 101, 105, 109, 111, 112, 116, 117, 122, 127) 200 den artıq ózgertiw kirgiziw hám 6 jańa element qosıw (bular : 26¹, 26², 40¹, 41¹, 42¹, 53¹) usınıs etilgen[12].

Áyne 70, 71, 72, 74, 75-elementlardı ózgertiwge qaratılǵan usınıs Qaraqalpaqstanda aldın narazılıqlar, keyin tártipsizlikler baslanıwına sebep boldı:

Narazılıqqa alıp kelgen sebepler

Aymaqtıń ózine say ózgeshelikler

Qaraqalpaqstan Respublikası — dúnya júzlik jasaw qıyın bolǵan jerler qatarına kiredi. Qaraqalpaqstan aymaǵınıń 85% dan artıq jeri Qızılqum shólistanın quraydı. Aymaqta suw jetispewshilik mashqalası bar.