Qaraqalpaq xalqinin' milliy miyraslari

Milliy miyraslar

Qaraqalpaq xalqınıń milliy miyrasları

Qaraqalpaq xalıq qol o’nerinin’ rawajlanıw tarıyxı  oǵada uzaq ásirlerdi o’z ishine aladı. Sog’an ılayiqli, alıs zamanlardan beri Orta Aziya hám Shıg’ıs Evropada jasap kelgen qaraqalpaq xalqı du’nya ma’deniyatında o’ziniń belgili u’lesin qostı. Qaraqalpaq ko’rkem – o’neri ha’m mádeniyatında ertedegi Qańli, son’ǵi Xorezm ma’mleketi ja’ne Deshti Qipshaq saltanati dáwirinen tısqarı, Oraylıq Aziya, Qubla Sibir, Edil – Jayıq boyları, Arqa Kavkaz, Shıǵıs Evropa. Jaqın Shıǵıs xalıqları menen a’yyemnen kiyatırǵan ha’r tu’rli qatnasıqlardın’  izi saqlanǵan. A’yyemgi dáwirlerde Aral jaǵaları arqalı bir neshe márte Shıg’ıstan Batısqa qaray xalıqlardıń g’alaba tu’rde ko’ship o’tiwi bolg’an.

Aral boyının’ Ullı Jipek jolınıń u’stinde bolg’anı mádeniy baylanıslardı ja’ne de rawajlandırg’an. Professor S.P.Tolstov qaraqalpaq xalqınıń otrıqlı turmıs keshiriwi ha’m ko’shıp – qonıp jasawı arqalı da o’ziniń etnikalıq ja’ne ma’deniy miyraslarıniń quramın jańalap otırǵanın tastıyqlaydı. Házirgı ku’nge deyin saqlanıp kelgen qádiryatlardı názerde tutsaq, so’z basında ko’rsetilip o’tilgen geografiyalıq keńislikte og’ada ertede hám orta a’sirlerde jasaǵan xalıqlar menen qaraqalpaqlardıń o’z ara qarım – qatnaslardı  kusheytip, tarıyxqa o’z tan’basın qaldirǵanın anıqlaymız.

Usiniń menen birge, qaraqalpaq xalqınıń mádeniyati hám ko’rkem o’neri o’ziniń basqa xalıqlarda tákirarlanbaytug’ın tiykarǵı                    ayırmashılıqları menen ajralıp turadı. Ol o’zgeshelikler xalıqtıń a’yyemnen kiyatırg’an negizi u’lgileriniń saqlanıwı, ja’ne sırtqı ha’m ishki ekonomıkalıq, mádeniy estetikalıq, diniy ha’m t.b. tásirlerdiń sebebinen bir qansha o’zgerislerge ushırap otırıwı, rawajlanıwı tıykarında qáliplesken.

A’sirese, qaraqalpaq xalıq qol o’neriniń mısalında ol anıq ko’rinedi. Qol o’neri xalıqtıń ku’ndelikli turmisi menen tıǵız baylanısta rawajlanadı. Onın’ negizi turleri ko’binshe toy merekede kiyetug’in naǵıslı sánli kiyimler, hasıl metalldan islengen zergerlik buyımlar, u’y u’skeneleri menen dáskeleri, ásbap – ánjamlar, qural – jaraq ha’m basqa da. Qaraqalpaq qol o’neri doretpelerin islewge ko’binese jergilikli materiallar: ju’n, paxta, aǵash, su’yek, jipek, ha’m shet elden alıp kelingen ha’r qıylı materiallar menen hasıl taslar(altın, almas,  lag’il, gu’mis, ga’wha’r, mıs, merwert, perıwza, ku’ntin, hinji, marjan ha’m t.b.) qollanılg’an.

Qol o’neri shiǵarmaları zergershilik, aǵashqa nag’ıs oyıw (oymakerlik), toqımashılıq,gilemshilik, teriden buyimlar islew, su’yekke naǵis oyıw, ta’rizli o’nermentshilik tu’rlerinen ibarat.

Misgershilik buyımlarınıń geyparaları (mısalı: samawrın, qumǵan, ha’m t.b.) sırtqı tu’ri ayrıqsha bezelgen halda ko’rkemlep islengen boladı. Biraq, bazi bir mis, temir, aǵash buyımlardıń birazi tek turmıstag’I wazıypasına iykemlesip, ko’rkemlik – estetikalıq sıpatlarg’a iye bolmaydı. Geypara qádiryatlar ko’rkem o’ner do’retpesi menen turmıs buyımınıń aralıg’inda ju’redi. Mısalı: gu’lmıyıqlı at arbalar, suw quyatuǵin mıs dun’ler, besik, adaq arba, tu’bek, ıbırıq, pazna, qazan, aǵash tabaq – qasıqlar, shıǵırvq, sharıq.

Qaraqalpaq qol o’nerin izertlewge arnalg’an ilimiy miynetler jaqinǵa deyin az bolip keldi. A.E.Felkerzamnın’ 1915 – jili shiqqan kitabında («Старинные ковры Средней Азии»), S.M.Dudinnin’ 1928 – jili shıqqan ızzertlewinde («Ковровые изделия Средней Азии») joqarı qaraqalpaqlardıń gilemshilik o’neri so’z etilgen. Al, Xorezm xalıq do’retiwshiligi 30 – jillari A.S.Melkov, A.S.Morozova, S.P.Tolstovlar ta’repinen izertlene basladi. Tiykarinan bul ma’sele, Orisyat Ilimler Akademiyasiniń Etnografiya instituti sho’lkemlestirgen ekspediciya menen Qaraqalpaqstang’a kelgen T.A.Jdanko tárepinen tuńǵısh márte keń tu’rde izertlengen.