Qaraqalpaq milliy úrp-ádetleri

Qaraqalapaq milliy úrip ádetleri

Dástúr haqqında túsinik.

Hár qanday milliy dástu’r kóp ǵana tarıyxıy dáwirler tiykarında qáliplesip, belgili bir xalıqtın’ń dásturleri payda etedi. Dástur hár xalıqtıń sana-sezimleri hám mádeniyati menen baylanısıp bolǵanı ushında bir xalıq penen ekinshi xalıqqa ádewir uqsas, al geyde pútikilley bir-birin usamaytuǵun o’zgesheliklerdi payda etedi. Qaraqalpaqlardıń hátte basqa tuwısqan xalıqlarda ushıraspaytuǵun da ayrım dástúrler bar. Demek hár qanday dástúr de ha’r bir xalıqtıń milliy o’zgeshelikleriniń negizin quraydı. «Dástúr hár bir xalıqtiń júrip ótken jolı»- deydi Mikluxo Maklay.

Qaraqalpaq xalqıniń salt-dástúrlerge baylanıslı folklorlıq hám etnografiyalıq miyrasları.

Adamzat óz tarıyxında jaqsı hám jaman hadiyselerdi ozine dástur sıpatında qabıl etken. Jaman hadiyselerden qashqan. Maselen har bir xalıqtıń ózgeshe kiyimlerdi kiyiw dasturge aylanǵan.

Óli jayǵastırıw, toy baslaw hám basqada ózlerine zárur bolǵan jıyım ham saltanatlardiń rejelerin dúzip shıqqan. Bunday rejeler hár bir xalıqta da bar lekin bular hár bir xalıqtıń saltina qaray ajıratıladı. Sonın’ ushın da dásturinde jańa tuwilǵan balaǵa besik hám átkónshek sazlanadı. Erte dáwirdegi dástur boyınsha jańa tuwilǵan besikti anası, (yaǵnıy kelinshektiń tórkini)naresteniń dayi jurtı ashıp ketetuǵun bolǵan. Házir bul dástúrr bolıp saqlanǵan- dep aytıp bolmaydı. Burın kindik sheshelerde ádewir húrmetlengen. Qoy, ılaq, kiyim inam etkennen soń balaǵa baylanıslı jıyınlarda áje sheshesinen keyin úshinshi orındı iyelegen. Bunnan keyin besik bólenip shashıw toy berilgen. Besik házirde de bar.

Salt dástúrlerge baylanıslı xalıq oyınları, xalıq qosıqları, bet ashar aytıslar.

Besik aǵashtan jonıp islenedi. Balanı ishine bólep, terbetip uyıqlatatuǵun da’ske. Bala tárbiyalaw ushın da kóbirek qara úylerde jasaǵan. Qara uy qıs kúnleri suwıq boladı. Sonıń ushında jas balanı awırıwdan aman alıp qalıw ushın ıssı saqlaw qıyın. Eger besikke bólese bala ton’baydı. Bunnan tısqarı narestelik waqtınıń kóp waqıtın uyqıda ótiredi. Besik uyqlaw ushın qolay.

Besikte jatqan balaniń ayaqları dúzew tegis bolıp ósedi. Sol jaqlarınan qaraǵanda da besik naresteler ushın qolaylı. Bala besikke salınǵannan keyin “besik toy” berilgen. Bul “shashıw toy” dep te ataladi. Bunday toydı har kim óz xalına qarap bergen. Ayrım bay adamlar úlken saltanat qurǵan.

Kópshilik awıldıń bala-shaǵalarına ziyapat bergen. Bunıń negizi qaydan kelip shıqqanın bilmeydi. Bıraq shashıw toydiń negizgi awqatı sarı mayǵa uwılǵan maysók bolǵan

Yaramazan – bul qaraqalpaq salt jırlarınıń biri. Bul yaramazan islam dininiń tásirindegi adamlar bir aylıq oraza tutqanda aydın’ basında, ortasında ha’m ayag’ında aytıladı. Salt jırlarının’ ishinde yaramazan qosıqları xalıq da’stu’rinen qalıp ketti.

Yaramazandı ka’sip qılg’an burıng’I zamanda adamlar qasına bir neshe jaslardı toplap alıp basqa urıwdın’ ellerine barıp jan’a tu’sken kelinshektin’, yaki u’yinde er jetken qızı bar u’ydin’ tusına kelip at u’stinde turıp yaramazan baslaytug’in bolg’an. Yaramazanshı yaramazannın’ to’rt qatarın aytıp bolg’annan keyin qasındag’ılar kollektiv bolıp xor menen yaramazan baslawshını quwatlag’an. Bulardın’ jırı saxnadag’I xorg’a usap ketedi. Yaramazannin’ qosıq u’lgileri mına to’mendegishe bolıp keledi:

Mınaw u’ydin’ esigi erbenedi, To’rinde altin besik terbenedi. Yaramazan aytqang’a ne beredi, Ya Muhammed u'mbetin'e yaramazan'.

Yaramazan aytiwshilar qaytıwshılar Qaytarsın artlarına qamshı urar, Qamshı urǵan jerlerinen qan tamshılar, Ya muhammed úmbetińe yaramazan.

Yaramazan ayta-ayta jaǵım qattı, Qasımdaǵı joldaslarım suwıqqa qattı, Ya Muhammed úmbetine yaramazan.

Taw basinda 2 qoshqar du'gisedi, Bay menen ba'ybishekte ten'lesedi. Bay aytadi qoshqar bersen neter deydi, Baybishek oramalda jeter deydi'.