Qızılqum tábiyiy geografiyalıq okrugi

Qızılqum tábiyiy geografiyalıq okrugi - Qızılqum shóliniń arqa-batıs bólimi Qaraqalpaqstan Respublikasına tiyisli. Qaraqalpaqstan Qızılqumı batısta Ámiwdárya deltasındaǵı allyuvial tegislik penen, shıǵısta hám túslikda Oraylıq Qızılqum menen, al, arqa-batısta Aral teńizi menen shegaralasadı. Onıń ulıwma maydanı 3,2 mln gektardan aslamıraq. Qaraqalpaqstan Qızılqumı geografiyalıq dúzilisi boyınsha Ámiwdárya hám Sırdáryanıń áyyemgi salalarınıń oypatlıqlarınıń, shógindileri hám poleozoydaǵı qaldıq tawlardıń jemiriliwinen payda bolǵan shógindilerden quralǵan. Neogen dáwirindegi Tetis teńizi sheginip Qızılqumınıń ornı qurǵaqlıqqa aylanadı hám ortasha qalıńlıǵı 10—12 m keletuǵın ushı-qıyır joq qumlı tegislikler arasında biyikligi 80 metrge shekem jetetuǵın qum dóńlerin (dyuna) áyyemgi paleozoy tawlarınıń qaldıqların (Sultan Wayis, Beltaw, Bestóbe h.t.b) úlken maydandaǵı taqırlardı, kewip qalǵan dárya alapları hám kishi maydandı iyeleytuǵın boz topıraqlı alaplardı ushıratıw múmkin.

Paydalı qazılmaları

Qaraqalpaqstan Qızılqumınıń jer astı paydalı qazılmaları az izertlengen. Biraq soǵan qaramastan Qızılqumnıń ishinde jaylasqan qaldıq tawlarda paydalı qazılmalardıń qorı hám túri kóp.

Íqlımı

Qızılqum tábiyiy-geografiyalıq okruginiń klimatı úlkemizdiń basqa rayonlarınan jawın-shashınnıń muǵdarınıń azlıǵı, jazdıń ıssı ekenligi menen ajıralıp turadı. Qısta arqadan Sibir anticiklonı hám Arktikadan qurǵaq, suwıq hawa massaları tez-tez kirip keliwi nátiyjesinde hawa temperaturası keskin tómenlep ketedi. Haqıyqıy qıstıń bolsa, absolyut minimum temperatura -33°C ti quraydı. Báhárde hawa rayı ózgermeli bolıp, hawa rayı tez jılıy baslaydı, hám jawınlı kúnler kóbeyedi. Nátiyjede báhárde Qızılqumnıń beti jaynap ketedi. Biraq báhárdiń ortalarında hawanıń temperaturası keskin kóterilip, jasıl gilemdey efemir ósimlikleri quwrap, qumlar jalańashlanıp qaladı. Jazda hawa qattı ısıydı. Bul birinshiden quyash radiaciyasınıń kópliginen (jıl boylıq jalpı radiaciya 120 kkal.sm.kv) bolsa, ekinshiden kirip keletuǵın ıssı qurǵaq tropikalıq hawa massalarınıń tásiri bolıp tabıladı. Iyulda hawanıń ortasha temperaturası +29°C, absolyut maksimum temperatura +46°C. Jazda qumlar 70—75°C shekem qızıp ketedi. Jazda hawa temperaturasınıń túndegi menen kúndizdegi parqı úlken bolıp 30°C qa jetedi, bul Qızılqum klimatınıń keskin kontinenetal ekenligin kórsetip tur. Qızılqumnıń gúzi ózgermeli bolsa da, qurǵaq bolıp keledi. Qızılqumda jaz hám gúz aylarına samallar arqadan, al qıs hám báhárde arqa shıǵıstan esedi. Qızılqum okruginiń klimatı, qurǵaq bolǵanlıqtan onda mudamı bolatuǵın suwlar joq. Biraq rayon jer astı dushshı suwlarına bay. Qaraqalpaqstan Qızılqumında sur qońır, hám qumlı topıraqlar keń tarqalǵan.

Ósimlik dúnyası

Qızılqumda shólge tán, uzaq dawam etetuǵın qurǵaqshılıq shárayatlarına iykemlesken kserofit, psammofit hám efemer ósimlikler keń tarqalǵan. Ulıwma Qızılqumda ósimliklerdiń bir neshe túrleri bar. Eń kóp tarqalǵan ósimlikler júzgún, jantaq, qandım, sherkes, selew, juwsan esaplanadı. Bulardan basqa qara seksewil, qum akaciyası keń tarqalǵan.

Haywanat dúnyası

Qızılqumda quslardıń 67, sút emiziwshilerdiń 33, jer bawırlawshı haywanlardıń ózine tán eń ájayıp ózhesheligi — shóldiń jáziyrama ıssısı hám suwsızlıǵına júdá beyimlesken bolıp keledi. Qızılqum jer bawırlawshılardıń hám kemiriwshilerdiń mákani. Olar jazdıń jáziyrama ıssısında puta ósimlikerine órmelep záhárli jánlikler bolıp esaplanadı. Qızılqum shólinde hár qıylı kesirtkeler kóp tumsıqlılar tarqalǵan. Quslardan buldırıq, qarabawır, xojasawdager, shımshıq, bayıwlılar mákanlaydı.

Derek

• Saypov A., Ataniyazova Q., Esenova I., Dawletbaev A. Qaraqalpaqstan tábiyiy geografiyası páni oqıtıwshılar ushın metodikalıq qollanba. -Nókis, 2022.