Oila

Shańaraq qan-aǵayınlıq, aǵayınshılıq (neke arqalı) yamasa birge jasaw arqalı baylanısqan adamlardan ibarat social gruppa bolıp tabıladı. Kóp jámiyetlerde shańaraq balalar sociallashuvi ushın tiykarǵı institut wazıypasın oteydi. Antropologlar shańaraqlardı matrilokal (ana jáne onıń balaları ), er-hayal (balaları bolsa, nuklear shańaraq dep ataladı ) hám qan-aǵayın (nuklear shańaraq hám qayın ata -qayın ene birge jasawshı ) tiplarga ajıratıwadı.

Shańaraq — neke yamasa tuwısqanlıqqa tiykarlanǵan kishi gruppa. Onıń aǵzaları ruwzıgeriniń birligi, óz-ara járdemi hám ruwxıy juwapkerligi menen bir-birine baylanısqan. Shańaraqtıń eń zárúrli social hámzifalari — insan zotini dawam ettiriwden, balalardı tárbiyalawdan, shańaraq aǵzalarınıń turmıs sharayatın hám bos waqıtın nátiyjeli uyushtirishdan ibarat esaplanadi. Shańaraqqa tiyisli munasábetler salıstırǵanda ǵárezsiz hádiyse sanalsa-de, jámiyettegi ámeldegi social, ekonomikalıq, ideologiyalıq munasábetler menen belgilenedi hám olar tásirinde ózgerip baradı. Soǵan muwapıq, hár bir jámiyet ózgerip uyqas shańaraq tipini, shańaraqqa tiyisli munasábetlerdi ornatadı.

Shañaraq jámiyet tariyxında ozaldan ámeldegi bolmaǵan. Baslanıwiy jámáát basqarıw princpısınıń birinshi basqıshında, kisiler topar -topar bolıp jasap atırǵan dáwirde jınıslar arasındaǵı munasábetler arnawlı bir tártip-qaǵıydaǵa iye bolmay, topar daǵı barlıq er adamlar hám áyeller bir-birlerine ulıwma er-hayal esaplanǵan. Tariyxıy rawajlanıw processinde jınıslıq munasábetler az-azdan arnawlı bir tártipke solina baslandı. Daslep ata-ana menen perzentler, keyininen ájaǵa -úke hám apa -qarındaslar arasındaǵı jınıslıq munasábetler qadaǵan etnip, gruppalı shańaraq payda bolǵan, lekin bul shańaraqlarda ele er-hayal nekesi turaqlı bólek xojalıqqa iye bolmaǵan. Bul dáwirde tábiyiy faktor óz wazıypasın tamamladı, yaǵnıy jınıslıq munasábetler sheńberinden qan-aǵayınlar esaptan tısqarı etildi, jınıslıq munasábetler tek bir er adam hám bir hayal munasábetine aylandı (taǵı qarang: Patriarxal shańaraq, Poliandriya, Poligamiya, Poliginiya

Social islep shıǵarıw — sharbashılıq hám dıyxanchilikning rawajlanıwı menen er adamlar miynetiniń qadri asdı, ónim óndiriste úlesi arttı, sonlıqtan, olardıń social poziciyasi de tupten ózgerdi. Ámeldegi qaǵıyda tártipler — perzentlerdiń onagagina tiyisli bolıwı, ana múlkine miyrasxor sanawı er adamlardıń jańa poziciyasine qarsı kelip qaldı. Nátiyjede áke huqıqına tiykarlanǵan patriarxal shańaraq payda boldı. Sonday etip, házirgi individual shańaraqtıń ótken zamandoshi — monogam shańaraq payda bolǵan (qarang: Monogamiya)

Shańaraq xalıqtıń, jámiettiiń turmısı, turmısına tiyisli úrp-ádetlerdi ózinde sınaqtan ótkeredi. Jaqsıların óz qushaǵında saqlap -abaylap keleshek áwladlarǵa jetkeredi. Shańaraq óz perzentlerin tárbiyalap, olarǵa ulıwma insanıylıq qádiriyatlardı sıńırıw menen olarǵa baslanǵısh social jónelis beredi. Óz perzentlerin úlken aǵımǵa — jámiyetke qosıw menen bolsa shańaraq jámiyet baǵdarı, ekonomikası, mádeniyatı hám bilimin de belgilewge óz tásirin kórsetedi. Sol sebepli de Shıǵısda shańaraq áyyemgi-áyyemginen múqaddes qo'rg'on esaplanıp kelingen. Atap aytqanda, ózbek shańaraqlarınıń serildizlik, serbutoqlik qásiyetleri házir de saqlanıp turıptı. Ózbeklerde shańaraqlardıń arnawlı bir turmıs tárizi qáliplesip turmıslıq tájiriybe arttırıp barıwı, qolaylı hám sarishta ruwzıger tutıwı, perzentlerdi ádepli, ruwxıy jetik bolıp jetilisiwinde ǵarrılar, ata-ananıń roli úlken. ózbek shańaraqları ózleriniń bekkemligi, sárenjam -sarishtaligi, balajonligi, aǵayın -xanalaslıq sabaqların húrmet etiwi, miyir-aqıbetli hám basqa qádiriyatları menen ajralıp turadı (qarang Shańaraq tárbiyası ).

Ózbekstannıń mámleket ǵárezsizligi sebepli xalqımızdıń ázeliy milliy úrp-ádet hám dástúrleri qaytaldan tiklena baslandı, bul úrp-ádetler shańaraqtı bekkemlewde zárúrli orın iyeleydi. Ózbekstan húkimeti shańaraq máselelerine mámleket siyasatı dárejesinde orınlanıwı kerek bolǵan ústin turatuǵın wazıypa retinde qaraydı. Ózbekstan Respublikası Konstituciyasiniń 63-statyasına kóre, shańaraq jámiettiiń tiykarǵı buwını esaplanadı, ol jámiyet hám de mámleket tárepinen qáwipsizlikte bolıw huqıqına iye. Analıq hám balalıqtı qorǵaw boyınsha basqa nızamlı hújjetler de qabıl etilip, ámeliy ilajlar belgilengen. Atap aytqanda, " Kem támiyinlengen shańaraqlardı social qorǵaw ilajları tuwrısında" 1994-jıl 22-avgustda párman shıǵarılıp, mútáj shańaraqlarǵa materiallıq hám ruwxıy járdem beriwdiń kólemi keńeytirildi. Shańaraqtı jámiettiiń gúlleniw tabılıwıdash tutqan ornı hám qatnasıwın jáne de asırıw, shańaraqlardıń huqıqıy, social, ekonomikalıq, ruwxıy -etikalıq máplerin hám párawanlıǵın jaqsılawdı mámleket tárepinen qollap-quwatlawdı kúsheytiw hám de izbe-iz támiyinlew maqsetinde Ózbekstan Respublikası Prezidenti 1998-jıldı " Shańaraq jılı" dep járiyaladı. Soǵan tiykarlanıp, shańaraq máplerin támiyinlew boyınshaamalga asırilatuǵın ilajlar tuwrısında mámleket programması islep shıǵıldı. Ózbekstan Respublikası Hayal-qızlar komiteti janında Respublika " Shańaraq" ilimiy-ámeliy orayı dúzildi. Shańaraqlıq turmıs máselelerin huqıqıy tártipke salıwǵa arnalǵan Ózbekstan Respublikasınıń Shańaraq kodeksi qabıl etilgen.

Adebiyat

• Rizouddin ibn Faxriddin, Oila, T., 1991. Ochiya Bursev, Akmal Saidov.

Siltemeler

• Family Research Laboratory(Inglisshe)
• Islomda koʻpxotinlilik

Derekler

1. ÓzME