Obligaсiya

Obligatsiya – aqsha qarjıları iyesinin' onı o'tkergenin ha'm belgilengen protsentti to'legen halda (shıg'arıw sha'rtlerinde basqashası na'zerde tutılmag'an bolsa) onda na'zerde tutılg'an mu'ddette bahalı qag'azdın' nominal bahasın og'an qaplaw haqqında minnetlemesin tastıyıqlaytug'ın bahalı qag'az.

Obligatsiyalar a'piwayı ha'm utıslı, protsentli ha'm protsentsiz (maqsetli), erkin aylanıslı ha'm sheklengen aylanıslı etip shıg'arılıwı mu'mkin. Qaysı tovarg'a (xızmetlerge) shıg'arılsa, sol tovardı (xızmetlerdi) ko'rsetiw maqsetli obligatsiyalardın' sha'rtli rekviziti bolıp tabıladı.

Ka'rxanalar obligatsiyaları barlıq menshik tu'rindegi ka'rxanalar ta'repinen shıg'arılıwı mu'mkin. Obligatsiyalar iyelerine ka'rxananı basqarıwg'a qatnasıw huqıqın bermeydi.

Ka'rxanalardın' ha'm aktsionerlik ja'miyetlerdin' obligatsiyaların shıg'arıw haqqında sheshim tiyislisinshe administratsiya (basshılıq) ha'm atqarıwshı uyım (basqarma) ta'repinen qabıl etiledi ja'ne bayannama menen ra'smiylestiriledi.

Emitentlerdin' ustavlıq fondın du'ziw ha'm toltırıw ushın, sonday-aq olardın' xojalıq jumısı menen baylanıslı zıyanlardı jabıw ushın ka'rxanalardın' obligatsiyaların shıg'arıwg'a ruqsat etilmeydi.

Aktsionerlik ja'miyetler ustavlıq fondının' 20 protsentinen aspag'an summag'a ha'm shıg'arılg'an barlıq aktsiyalardı tolıq to'legennen keyin g'ana obligatsiyalardı shıg'arıwı mu'mkin. Olardın' ja'rdemi menen mobilizatsiyalang'an kapital aktsionerlik kapitalg'a aylanbaydı. Obligatsiyalardı shıg'arıw – kapitaldı qarız alıw formalarının' biri bolıp tabıladı. Obligatsiyalar emitentinin' ulıwma qa'rejetleri olarg'a xızmet ko'rsetiw ushın ulıwma jıllıq qa'rejetler, shıg'arıw ushın texnikalıq qa'rejetlerden ha'm obligatsiyalardı jaylastırıw ushın qa'rejetlerden quraladı.

Emitent ta'repinen ulıwma kepillik obligatsiyanı mu'ddetli qarız minnetlemesi sıpatında o'tew kepilligi bolıp tabıladı. Ol bankrot bolg'anda emitent o'z minnetlemelerin orınlamag'an jag'dayda mu'lktin' bir bo'legin saqlawshı huqıqın beredi, biraq bul mu'lkti qamawg'a alıw huqıqısız.

Aktsiyalar sıyaqlı, obligatsiyalar da ja'miyet ushın investitsiyalardın' a'hmiyetli da'regi bolıp xızmet etedi. Biraq bul bahalı qag'azlar o'z-ara a'dewir parq etedi.

To'mendegiler en' a'hmiyetli parqları bolıp tabıladı:

• obligatsiyalar iyesi ja'miyettin' kreditorı bolıp tabıladı. Bul onın' korporatsiyanı kreditke alg'anın da'lilleydi.
• aktsioner – korporatsiyanın' menshik iyelerinin' biri.
• aktsiya – bul menshiktin' da'lili;
• obligatsiya iyesi ol boyınsha protsent aladı. Ol belgilengen ha'm anıqlang'an. Bul bahalı qag'az onda qatan' ko'rsetilgen belgili mu'ddet dawamında g'ana da'ramat keltiredi. Protsentti to'lew dividendler boyınsha ha'r qanday basqa to'lemlerdi to'legenge shekem ju'rgiziledi. Protsentlerdi mu'ddetinde to'lewge ja'miyettin' uqıpsızlıg'ı onın' bankrotlıg'ın ta'n alıw menen barabar. Aktsioner dividendler aladı. Olar arnawlı mu'ddetlerde belgilenbeydi ha'm to'lenbeydi. Eger ja'miyet dividendlerdi ja'riyalamawg'a, demek, to'lemewge qarar etse, onda aktsioner bir na'rse islewi a'zzi;
• ha'r qanday basqa kreditor sıyaqlı obligatsiya iyesi de dawıs beriw huqıqına iye emes, ol aktsionerlerdin' jıynalısına qatnaspaydı, aktsionerlik ja'miyetti basqarıwg'a qatnaspaydı. Usının' menen bir waqıtta aktsioner onın' mu'lklik ma'plerine tiyisli barlıq ma'selelerdi sheshkende dawıs beriw huqıqına iye.

Obligatsiya bir qatar sha'rtli elementlerge: nominalg'a, protsent stavkasına, to'lew haqqında rejege, ta'miyinleniwge, emissiya sha'rtnamasına, reytingke iye.

Nominal – obligatsiya sertifikaiının' on' ta'repinde belgilengen aqsha summa, onı iyesi o'tew mu'ddeti kelgen ku'ni aladı.
Protsent stavkası. Emitent ha'r jılı to'lewge tiyisli bolgan nominal bahasının' kelisilgen protsenti. Protsent stavkası jıllıq etip belgilenedi, ol bo'lip – bo'lip, ma'selen, yarım jılda bir ret, yamasa shereginde bir ret to'leniwi mu'mkin.
O'tew sa'nesi – kalendarlı sa'ne, ku'n usı ku'ni, sa'nede aktsionerlik ja'miyet qarıydarg'a obligatsiya nominalına barabar summanı qaytaradı ha'm protsent to'lewdi toqtatadı.
Emissiya haqqında sha'rtnama – obligatsiyalıq zaymdı ko'pshilik shıg'arıwg'a kontrakt (sha'rtnama). Ol qarızdar menen trast kompaniyası arasında sha'rtnama tu'rinde orınlanadı. Son'g'ısı o'z gezeginde emitent ta'repinen o'z minnetlemelerin orınlawı aldında aktsionerlik ja'miyettin' quwatlılıg'ının' kepili bolıp tabıladı.

Emitent penen a'dewir tolıq tanısıw ushın trast kompaniyası onın' finans hu'jjetlerin, emitenttin' investitsiyalıq joybarının' biznes – jobasın u'yrenedi ha'm bunnan keyin g'ana o'z kelisimin beredi.

Usıg'an baylanıslı emissiya xaqqında sha'rtnamag'a trast kompaniyasının' bir qatar sha'rtleri kiritilgen bolıwı mu'mkin. Olardan xalıq aralıq a'meliyatta a'dewir jiyi ushırasatug'ınları to'mendegiler:

• likvidlikliginin' minimal shegi;
• qarızdarlıqtın' shekli da'rejesi;
• aktivlerdi satıwg'a tıyım;
• to'lenetug'ın dividendler mug'darların sheklew.

To'lew haqqında reje – emissiya haqqında sha'rtnamanın' punkti, og'an muwapıq emitent arnawlı o'tew fondın du'zedi, protsent ha'm nominal baha onnan to'lenedi. Bul fond trast kompaniyasının' qadag'alawında boladı.

Emissiya haqqında sha'rtnamada mu'ddetinen burın satıp alıw haqqında, yag'nıy o'z obligatsiyaların mu'ddetinen burın shaqırtıp alıwg'a emitenttin' huqıqı haqqında punkt bolıwı mu'mkin.

Ta'miyinlew – aktsionerlik ja'miyettin' obligatsiyalar shıg'arg'anda girew bolıp xızmet etetug'ın aktivleri yamasa mu'lki. Ta'miyinlewdin' bolıwına tiykarlang'an halda obligatsiyalar ta'miyinlengenler ha'm ta'miyinlenbegenler bolıp bo'linedi.

Ta'miyinlengen obligatsiyalar ja'miyettin' tiykarg'ı aktivlerine umtılıw huqıqın beredi ha'm usının' menen bir waqıtta onın' ayqın mu'lkinin' girewleri bolıwı mu'mkin. Eger korporatsiya o'z obligatsiyaların belgilengen mu'ddette o'tey almasa, onda olardı saqlawshılar girewdi o'z paydasına paydalanıw huqıqına iye. Ko'shpes mu'lk, basqa da bahalı qag'azlar, ko'shpeli mu'lk ta'miyinlew sıpatında bola aladı. Usıg'an baylanıslı to'mendegilerdi ajıratadı:

• ko'shpes mu'lkke qoyılg'an obligatsiyalar, girew qag'azları olardın' ta'miyinlewshileri boladı. Girew qa'dimgi yamasa arnawlı mu'lk (jan'a zavod) penen ta'miyinleniwi mu'mkin;
• basqa kompaniyalardın' aktsiyaları ha'm obligatsiyaları menen ta'miyinlengen, trast sha'rtleri tiykarında saqlanıp atırg'an obligatsiyalar;
• ko'shpeli mu'lk penen ta'miyinlengen obligatsiyalar, bul mu'lkke iyelik etiw huqıqına isenimli wa'kilge iye.

Ta'miyinlenbegen obligatsiyalar ulıwma kepillikke iye yamasa, basqasha so'z benen aytqanda, emitenttin' minnetlemeleri menen, yag'nıy onın' abıraylı ismi menen bekkemlengen qarız minnetlemelerinen ibarat. Bunı tek jaqsı abıroyg'a iye ka'rxanalar g'ana isley aladı. Bunda aldag'ı xojalıq jumısınan tu'simlerge barlıq u'mit etiledi.

Obligatsiyalar reytingi – olardın' investitsiyalıq sıpatlarının' arnawlı firmalar ta'repinen baxalanıwı. A'dette obligatsiyalardın' barlıq shıgarılg'anları emes, al ken' ekilemshi bazardag'ı iyeleri g'ana bahalanadı.

En' joqarı reytingke iye obligatsiyalar «investitsiyalıq klass» obligatsiyaları dep ataladı. Jetkilikli joqarı itimallıq da'rejesi bul klassqa kiritiw kriteriyi bolıp xızmet etedi, bunda emitent o'z minnetlemelerin normal konyunktura sharayatlarında, qolaysız konyunktura sharayatlarında da orınlaydı. To'men reytingli obligatsiyalar sawdagerlik obligatsiyaları bolıp esaplanadı.

Aktsiyalar sıyaqlı obligatsiyalar da nominal ha'm bazar bahasına iye. Obligatsiyanın' nominalına protsent esabındag'ı bazar bahası onın' (obligatsiyanın') kursı dep ataladı. Eger obligatsiyanın' bazar bahası nominalınan joqarı bolsa, onda onın' sıylıq penen satılatug'ının ko'rsetedi. Eger bahası nominalınan to'men bolsa, onda jan'a iyesi onı diskont penen satıp aladı. Eger qarıydar nominalın to'lese, onda paritet ornına iye. Obligatsiyanın' bazar bahası qanday bolmasın, ol boyınsha protsent nominalına esaplanadı.

A'piwayı aktsiyalar menen bolgan jag'day sıyaqlı, usınıwshıg'a obligatsiyalar ha'm atamalı (dizimge alınatug'ın) obligatsiyalar bolıp parqlanadı. Usınıwshıg'a obligatsiya iyesinin' ismi emitent ta'repinen dizimge alınbaydı.

Qarız mu'ddetine tiykarlang'an halda emitentler obligatsiyaları to'mendegishe bo'linedi:

• qısqa mu'ddetli (bir jıldan u'sh jılg'a shekem);
• orta mu'ddetli (u'sh jıldan jeti jılg'a shekem);
• uzaq mu'ddetli (jeti jıldan ha'm onnan joqarı);

Emitentler obligatsiyaları sonday-aq da'ramatlardı to'lew usılı boyınsha parıqlanadı. To'mendegidey obligatsiyalar bar:

• belgilengen protsent stavkasına iye obligatsiyalar. Bul obligatsiyalar bekkem belgilengen stavkag'a iye, olar mu'ddetinen burın shaqırtıp alınıwı mu'mkin;
• jıljımalı protsent stavkasına iye obligatsiyalar. Obligatsiyalardın' bul tu'rinin' o'zgesheligi sonnan ibarat, stavka mug'darı aqsha bazarının' bazalıq stavkasının' o'zgeriwine muwapıq belgilenedi. Biraq jıljımalı quramalı obligatsiya saqlawshısı o'z ma'plerin kreditorlardın' en' son'g'ısı bolıp qanaatlandıradı, bul emitenttin' ustavında kelisiledi.

Obligatsiyalar konvertatsiyalanatug'ın ha'm a'piwayı bolıp bo'linedi. Konvertatsiyalanatug'ın obligatsiyalar ko'binese konvertatsiyalanatug'ın artıqmashlı aktsiyalarg'a uqsas. İnvestitsiyalıq institut (investitsiyalıq diler yamasa investitsiyalıq kompaniya) konvertatsiyalanatug'ın obligatsiyalardı o'tew ushın konvertatsiyalanatug'ın baxalı qag'azlardın' iyesinen alıw ushın eki ku'n dawamında olardın' emitentine beriwi sha'rt. Olar belgili sha'rtler menen tap usı aktsionerlik ja'miyettin' artıqmashlı yamasa a'piwayı aktsiyalarına almasıwı mu'mkin. Bul konvertatsiyalanatug'ın obligatsiyalardı investor ushın a'dewir tartımlı etedi. A'piwayı obligatsiyalar usınday huqıqlarg'a iye emes. Obligatsiyalar olarg'a optsion menen satılıwı mu'mkin. Bul iyesine obligatsiyanı onın' emitentine belgili mu'ddetten son' qaytarıw huqıqın beredi. Emitent obligatsiyalardı nominalı boyınsha o'tewi sha'rt. Usılayınsha satıp alıw finans bazarlarında protsent stavkaları keskin ko'terilgende ko'binese maqsetke muwapıq boladı.