Napoleon I Bonapart
Napoleon I Bonapart (Frantsuzsha: Napoleon Bonaparte; 15-Avgust 1769 - 5-May 1821), Franciyaniń áskeriy hám siyasiy basshisi bolǵan. Ol sonday-aq, Napoleon I sipatinda Frantsuz Imperatori bolǵan. Oniń háreketleri 19 ásirdiń baslarinda Evropa siyasatin belgilep berdi.
| Tuwılǵan sánesi | 15-avgust 1769[1] |
|---|---|
| Qaytıs bolǵan sánesi | 5-may 1821[1] (51 jasta) |
Ol Korsikada tuwilǵan. Oniń ata-anasi Italiyali aq-súyek adamlar bolǵan. Ol Franciyada áskeriy tayarliqtan ótedi. Bonapart Birinshi Frantsuz Respublikası dáwirinde júda áhmiyetli adam boldi. Sol waqitta ol Birinshi hám Ekinshi Awqamlar ústinen jeńiske eristi. 1799-jili ol siyasiy awdarispaq qildi hám natiyjede ol Birinshi Konsul boldi. Bes jildan soń Frantsuz Senati oni Imperator dep járiyaladi. 19-ásirdiń birinshi 10 jilliǵinda, Frantsuz Imperiyasi Napoleon basshiliǵinda kóplep urislarǵa qatnasti. Bul urislar Napoleon urislari dep ataladi. Evropaniń úlken mámleketleriniń hámmesi bul urislarǵa qatnasti. Bir neshe jeńislerden son, Franciya Evropa kontinentinde júda áhmiyetli orindi iyeledi. Napoleon kóplep awqamlar dúziw joli menen Franciyaniń Evropa siyasatina tásirin kúsheytti. Ol sonday-aq óz doslarin hám shańaraq aǵzalarin basqa Evropa mámleketlerin basqariwǵa eristi.
1812-jili Franciyaniń Rossiyaǵa basip kiriwi Napoleonniń tabislariniń ózgeriw waqti boldi. Oniń armiyasi bul urista úlken jeńilislerge ushiradi. 1813-jili Altinshi Awqam quralli kúshleri Leipzigta Napoleon armiyasi ústinen jeńiske eristi. Bir jildan soń, bul Awqam Franciyaǵa hújim jasap, Napoleon armiyasin birotala qiyratti hám Napoleondi Elba atawina súrginge jiberdi. Bir jil ishinde ol Elbadan qashiwǵa eristi hám qaytadan kúsh topladi. Lekin 1815-jili ol Vaterlo Urisinda jeńiliske ushiradi hám Britaniyalilar oni jáne súrginge jiberdi. Napoleon ómiriniń aqirǵi alti jilin Saint Helena atawinda súrginde ótkerdi. Doktor oni asqazan sarataninan ólgen dep juwmaq shiǵardi, biraq Sten Forshufvud hám basqa da ilimpazlar oni uwlap óltirilgen boliwi múmkin degen pikir bildiredi.
Napoleon urislari dúnya-júziniń áskeriy mekteplerinde úyreniledi. Oniń qarsilaslari oni tiran dep esleydi, lekin ol sonday-aq Napoleon kodin islep shiqqani menen de belgili.