Mozambik

Mozambik (Mocambique), Mozambik Respublikası (República de Moçambique) — Afrikanıń qubla-sa shıǵıs jaǵasındaǵı mámleket. Maydanı 801,6 mıń km². Xalqı 19,4 mln. adam (2001). Paytaxtı — Maputu qalası. Basqarıw tárepten 11 wálayat (provinciya) qa bólinedi. Maputu qalası da wálayat mártebesine iye.

Mámleket basqarıw principi

Mozambik — respublika. Ullı Britaniya basshılıǵındaǵı ózara doslıq aǵzası. 1990-jıl 30-noyabrde qabıl etilgen konstituciya ámel etedi. Mámleket baslıǵı — prezident (1986-jıldan Joakim Albertu Chissano). Ol ulıwma jasırın tuwrı dawıs beriw jolı menen 5 jıl múddetke saylanadı. Nızam shıǵarıwshı húkimet — Respublika Assambleyası (bir palatalı parlament). Atqarıwshı húkimet prezident moynına júklengen. Ol Ministrler Keńesine basshılıq etedi, ministrlerdi, sonday-aq, bas ministrdi tayınlaydı.

Tábiyatı

Qırǵaqtıń ulıwma uzınlıǵı 3000 km ga jaqın. Jaǵaları jartaslı, tik, ortasha biyiklikte, qublasında tómen, tegis, ayırım orınlarda batpaqlıqlar bar. Mámlekettiń arqa bóliminde Shıǵıs Afrika tegistawlıǵı jaylasqan, ol batıstan shıǵısqa tekshe tárizli páseyip baradı. Aymaqtıń úlkenǵana bólimin Mozambik pástegisligi iyeleydi. Paydalı qazılmalardan kómir, uran hám temir káni, asbest, fosforit, slyuda, altın, shıǵısta berilliy, niobiy, tantal, litiy ruda kánleri bar. Mozambiktiń arqa bóliminde ıqlım subekvatorial mussonlı, qublasında tropikalıq, passatlı. Mozambik pástegisliginde yanvardıń ortasha temperaturası 26-30°, iyul ayı 15-20°, tegistawlıqta (qıs hám jazda) 3-5° tan tómen. Jıllıq jawın 750–1000 mm, jaǵada 1500 mm ge shekem. Iri dáryaları — Zambezi, Limpopo, Savi, Ruvuma. Haywanat dúnyası bay hám túrli-túrli. Iri sút emizishiler, tiykarınan, qorıqxana hám milliy baǵlarda saqlanıp qalǵan. Mısalı, Gorongoza milliy baǵında pil, begemot, arıslan, krokodiller, Marrumeu qorıqxanasında kafr buǵaları jasaydı. Ormanlarda meshin kóp. Túrli jılan hám quslar ushıraydı. Mozambikte Banine, Zinave, Bazaruto milliy baǵları da bar.

Xalqı

Xalqı, tiykarınan, bantu tili shańaraǵına tiyisli xalıqlar (makua, tsonga, malavi, shona) dan ibarat. Mozambiktiń arqa bóliminde shıǵıs bantu xalıqları, qubla bóliminde qubla-shıǵıs bantu xalıqları jasaydı. Evropa hám Aziyadan kóship kelgenler (portugallar, hindler, pakistanlıqlar), arablar, mulatlar da bar. Rásmiy tili — portugal tili. Jergilikli tillerden — arqasında imakua hám chinyanja, qublasında chishona hám shangoalan tillerinde kóbirek soylesiledi. Xalıqtıń 70% i jergilikli dástúriy dinlerge sıyınadı; qalǵanları xristian hám musulmanlar. Xalıqtıń 17% i qalalarda jasaydı. Iri qalaları: Beyra, Maputu, Nampula.

Tariyxı

Mozambiktiń eń áyyemgi xalqı bushmenlar hám gottentotyaaranr. Keyinirek Mozambikke bantu tilinde sóylesiwshi qáwimler kelip ornalasqan. Eramızǵa shekemgi 1 mıń jıllıqtıń aqırı hám 2 mıń jıllıqtıń baslarında Mozambik aymaǵında Monomotap mámleketi payda boldı. VIII ásirde arablar, XVI ásir baslarında portugallar bastırıp keldi. 1629-jılǵı salmaqlı shártli pitimnen keyin Monomotap mámleketi Portugaliyaǵa baǵınıqlı bolıp qaldı. XVII-XVIII ásirlerde Portugaliya kolonizatorları Mozambik aymaǵında qul sawdası menen shuǵıllandı. 1752-jıldan Portugaliyanıń Shıǵıs Afrika jaǵasındaǵı jerlerinde general-kapitan basshı koloniya administraciyası shólkemlestirildi. 1909-jıl Portugaliya Qubla Afrika Awqamı administraciyası menen hár jılı Mozambik jergilikli xalqınan 100 mıń jumısshını Transvaaldaǵı kómir hám altın kánlerine májbúriy jiberiw haqqında konvensiya dúzdi.

1920-jıl Mozambikten kelgen afrikalıq studentler Lissabonda patriotlar shólkemi — Afrika ligasın dúzdi. Keyinirek Mozambikte Afrika associaciyası, Mozambiklikler associaciyası hám basqa shólkemler júzege keldi. Bul shólkemler kolonizatorlikke qarsı dúzilgen edi. 1925-jıl transport jumısshıları hám dokerlar, 1949-jıl Lorensu-Markish (házirgi Maputu) te jumısshı hám dokerlardıń is taslawları bolıp ótti. 1964-jıl 25-sentyabrde Mozambikti azat etiw frontı - FRELIMO (1962-jılda dúzilgen) basshılıǵında qurallı kóterilis baslandı. Portugaliya áskerlerine qarsı qurallı gúres processinde FRELIMO óz armiyasın dúzdi hám dáslep Kabu-Delgadu, Nyasa okruglerinde, 1968-jıldan Tete okrugi átirapında urıs basladı. 1973-jıl aqırında mámleket aymaǵınıń '/4 bólimi FRELIMO qadaǵalawına ótti.

1974-jıl 25-aprelde Portugaliyada fashistler basımı awdarılǵannan keyin, 1974-jıl 5-sentyabrden Portugaliya waqıtsha húkimeti menen FRELIMO ortasında kelisim alıp barıldı hám 20-sentyabrde Mozambikte húkimet waqıtsha húkimet qolına ótti. 1975-jıl 25-iyunda Mozambik rásmiy ǵárezsiz mámleket mártebesine iye boldı. 1990-jıl noyabrge shekem mámleket Mozambik Xalıq Respublikası, keyin Mozambik Respublikası dep ataldı. Mozambikti azat etiw frontı hám de respublika húkimeti keń sociallıq hám ekonomikalıq ózgerislerdi názerde tutqan programma islep shıqtı jáne onı ámelge asırıwǵa kiristi. Biraq portugallar kóp ketip qalıwı nátiyjesinde maman qánigeler jetispey qaldı. Kóplegen sanaat kárxanaları toqtadı, awıl xojalıǵı egislikleri bosap qaldı. Sırtqı qarız astı, sırtqı sawda qıyınlastı. FRELIMO partiyası sanaat hám awıl xojalıǵın rawajlandırıwǵa umtılıp otırıp, áhmiyetli ekonomikalıq jáne social-siyasiy ilajlar ótkerdi. Dástúriy menshikli xojalıqlarǵa keń jol ashıldı. Qosılmaw hám barlıq mámleketler menen doslıq sırtqı siyasatqa tiykar etip alındı. Mozambik — 1975-jıldan BMSh aǵzası. 1991-jıl 27-dekabrde Ózbekstan Respublikası suverenitetin tán aldı. Milliy bayramı — 25-iyun — Ǵárezsizlik kúni (1975).

Siyasiy partiyaları hám kásiplik awqamları

Mozambikti azat etiw frontı (FRELIMO) partiyası, 1962-jıl 25-iyunda dúzilgen; Mozambik milliy qarsılıǵı partiyası, 1976-jılda tiykar salınǵan. Mozambik miynetkeshleri shólkemi kásiplik awqamı, 1983-jılda dúzilgen.

Ekonomikası

Mozambik — agrar mámleket. Jalpı ishki ónimde awıl xojalıǵınıń úlesi 46%, sanaattıń úlesi 27%. Mozambikte jer fondı 78,3 mln. gektardı quraydı, onıń 44,4 mln. gektarı pishenzar hám jaylaw, 19,4 mln. gektarı orman hám siyrek orman. Dıyqanshılıqqa jaramlı 15 mln. gektar jerdiń tek 5-6 mln. gektarınan paydalanıladı, qurǵaqlıq jıllarında bunnan da azayadı. Azıq-túlik ónimleri arasında maylı palma, jer ǵoza, ayǵabaǵar tiykarǵı orın aladı. Maputu, Beyra, Nampula qalaları átirapında azıq-túlik máselesi tiykarınan banan, lobıya, pomidor hám basqa palız eginleri esabına sheshiledi. Inyambane hám Nampula wálayatlarında maniok, Zambeziya hám Maputu wálayatlarında mákke, aq júweri kóbirek egiledi. Eń zárúrli eginler qatarına keshyu ǵozası, paxta, qumshekerqamıs, kopra, citrus miyweler kiredi hám kóp bólimi eksport etiledi. Sizal, jut, temeki, shay da jetilistiriledi. Shárwashılıǵı, tiykarınan, ishki tutınıwdı támiyinleydi. Setse shıbını bolmaǵan Gaza, Maputu wálayatları, sonıń menen birge, Manika hám Sofala wálayatlarınıń bir bólimi áhmiyetli shárwashılıq mákanları bolıp tabıladı. Qaramal, eshki, shoshqa, qoy baǵıladı. Teńizde balıq hám basqa suw jániwarları awlanadı.

Sanaatınıń tiykarǵı tarmaqları, azıq-awqat hám jeńil sanaat, energetika, neft sanaatı, ximiya sanaatı, qara metallurgiya, qurılıs materialları sanaatı hám basqalar. Maputu hám Beyra qalalarında un, araxis, ayǵabaǵar mayı, pivo, qantsheker, balıq konserva, gósh hám keshyu ǵozasın qayta islew kárxanaları bar. Shimoyodaǵı miywe konservaları hám sherbet islep shıǵarıw zavodı Afrikadaǵı eń iri sonday kárxanalardan biri esaplanadı. Mámlekettegi 40 toqımashılıq kárxanasınan 14 i Maputuda jaylasqan. Olarda paxta, sonıń menen birge kopra, sizal hám juttan túrli buyımlar islep shıǵarıladı. Beyrada shulıq fabrikası, Shimoyoda juttan kenep, Nakalada sizaldan qalıń hám jińishke jipler toqıytuǵın fabrika bar. Maputu ayaq kiyim fabrikası jılına 1 mln. jup Maputu qalasındaǵı milliy teatr, ayaq kiyim islep shıǵaradı. Maputu, Beyra, Nampula, Shimoyo, Inyamingeda aǵashsazlıq hám mebel fabrikaları, sellyuloza-qaǵaz kombinatı bar. Maputudaǵı mashinasazlıq kárxanalarında vagonlar islep shıǵarıladı, avtobus, motocikl, velosiped, suwıtqısh jıynaladı, kabel islep shıǵarıladı, kemeler remontlanadı. Maputu, Dondo, Nakalada cement zavodları bar. Taskómir, mıs, siyrek metallı rudalar, diatomit qazıp alınadı. Jılına ortasha 490 mln. kVt-saat elektr energiya payda etiledi.

Mozambiktiń tiykarǵı transport jolları Mozambik portları arqalı qońsılas mámleketler — Zimbabve, Malavi, Esvatini hám QAR ortasında tranzit júk tasılıwın támiyinlewge xızmet etedi. Transport jolı — transporttıń eń áhmiyetli túri. Uzınlıǵı 3843 km. Avtomobil jolları tarmaǵınıń uzınlıǵı 39 mıń km. Beyra — Mutare neft trubası qurılǵan. Tiykarǵı teńiz portları: Maputu, Beyra, Nakala, Kelimane. Xalıq aralıq aeroportları: Mavalane (Maputuda) hám Beyra. Mozambik shetke mayda teńiz shayanı, keshyu ǵozası, kopra, citrus miyweler, shay, paxta, sizal, aǵash satadı. Shetten mashina hám úskeneler, azıq-túlik, sır, tutınıw buyımları, neft ónimlerin aladı. Sırtqı sawdadaǵı qarıydarları: Portugaliya, QAR, AQSh, Yaponiya, Ispaniya. Pul birligi — metikal. Ǵárezsizlik daǵaza etilgeninen keyin xalıqqa medicinalıq xızmetti jaqsılaw ilajları kórildi: menshikli emlewxana hám dispanserlar mámleket ıqtıyarına alındı, biypul medicinalıq xızmet engizildi, bazı dári-darmaqlar biypul beriletuǵın boldı. Xalıqtı qızılsha, bezgek, tuberkulyoz keselligine qarsı emlew jolǵa qoyıldı. Maputuda bezgek hám basqa juqpalı keselliklerdi baqlawshı xalıqaralıq oray ashılǵan. Maputu universitetiniń medicina fakultetinde vrachlar tayarlanadı. Mozambikli jaslar sırt ellerdegi medicina joqarı hám orta oqıw orınlarında da bilim alıp kelmekte.

Bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri

Mozambik ǵárezsizlikke eriskennen soń (1975), bilimlendiriw jumısları háwij aldı. Sawatsızlıqtı tamamlaw hám úlken jastaǵılarǵa tálim beriw milliy basqarması dúzildi, muǵallimlerdi tayarlawshı 6 aylıq arnawlı kurslar ashıldı. Birden-bir dúnyalıq xalıq tálimi mámleket sisteması, ulıwma májbúriy baslanǵısh tálim engizildi. Óner-texnika tálimi keńeytirildi. Maputu jaqınındaǵı Matol qalasında óner-texnika bilim ornı, Nampulada industrial pedagogika texnikumı, Beyra, Tete, Maputu, Imoyro, Shakva hám basqa qalalarda óner-texnika kolledjleri hám asırılǵan taypadaǵı texnika kolledjleri qurıldı. Mozambiktegi 6 arnawlı oqıw ornı awıl xojalıǵı ushın mexanizatorlar tayarlaydı. Usı oqıw orınları hám mektepler ushın oqıtıwshılar E. Monddane atındaǵı universitette hám arnawlı oraylarda tayarlanadı. Kóplegen jaslar sırt ellerge barıp oqıp keledi. Maputuda E. Mondlane atındaǵı universitet, pedagogika institutı, Mozambik ilimiy izertlewler institutı, astronomiya hám meteorologiya observatoriyası, paxta izertlewi institutı, densawlıqtı saqlaw institutı, geologiya hám taw kánshilik xızmeti bar. Maputuda milliy kitapxana, universitet kitapxanası, Geologiya xızmeti kitapxanası, Municipal kitapxana, Informaciya hám hújjetlestiriw orayınıń kitapxanası, Nampulada industrial pedagogika texnikumınıń kitapxanası bar. 1980-jıl Maputuda jumısshılar ushın mámlekette birinshi ǵalabalıq kitapxana ashıldı. Maputuda etnikalıq hám tábiyat tariyxı muzeyi, geologiya muzeyi, revolyuciya muzeyi, Milliy tariyx muzeyi, Milliy kórkem óner muzeyi, Beyrada Etnikalıq muzeyi, Nampulada Kórkem galereya bar.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi

Mozambikte bir neshe gazeta hám jurnallar basıp shıǵarıladı. Irileri: "Vanguarda" ("Avangard", portugal tilinde shıǵatuǵın aylıq gazeta, 1989-jıldan), "Diariu di Mozambik" ("Mozambik kúndelik gazetasi", portugal tilindegi gazeta, 1981-jıldan), "Domingu" ("Ekshembi", portugal tilindegi ekshembilik gazeta, 1981-jıldan), "Kampu" ("Dala", portugal tilinde shıǵatuǵın aylıq gazeta, 1984-jıldan), "Notisiash" ("Jańalıqlar", portugal tilinde shıǵatuǵın kúndelik gazeta, 1926-jıldan), "Tempu" ("Waqıt", portugal tilinde shıǵatuǵın aylıq jurnal, 1970-jıldan). Mozambik informaciya agentligi húkimet informaciya agentligi bolıp, 1975-jılda dúzilgen. Mozambik radiosı húkimetke qaraslı radiostanciya, 1975-jılda tiykar salınǵan. Mozambik televideniesi, húkimet xızmeti, 1981-jılda dúzilgen.

Ádebiyatı

Mozambik xalıqlarınıń folklori kóp janrlı hám kóp tilli bolıwına qaramastan, kem úyrenilgen hám jazba ádebiyatda tolıq sáwlelendirilmegen. Biraq kóplegen shayır hám jazıwshılardıń dóretiwshiliginde folklordıń tásiri sezilip turadı. Mozambikte mádeniy jáne sociallıq ózlik kórinetuǵın bolıwınıń dáslepki forması jurnalistika bolǵan. Jurnalistika XX ásir baslarında portugal kolonizatorları ótkerip atırǵan ruwxıy qosılıw siyasatına qarsı narazılıq kórinisi formasında payda boldı. 1918-jılda tiykar salınǵan "Bradu Afrikanu" háptenamasınıń Afrikalıqlar awqamı kolonizatorlıqqa qarsı ruwxta bolıp, onda aǵa-ini Juan hám Joze Albazidi hám de ataqlı jurnalist, Mozambik ádebiyatı tiykarshısı E. Diash sheriklik etti. Mozambikte kórkem ádebiyat portugal tilinde XX ásirdiń 20-jıllarında payda boldı, onda 2 — kolonizatorlıqqa tárepdar hám oǵan qarsı jónelis júzege keldi. Xalqshıl ádebiyat wákilleri J. Albazini ("Qayǵı kitabı"), R. di Noronya hám basqa ǵárezsizlik ruwxında kitaplar jazdı. Ekinshi jáhán urısınan keyin Mozambik ádebiyatında realistlik háweskerlik kúsheydi. J. Kraveyrinye hám Noemiya di Sozdıń otlı qosıqları, Mozambik dush Santushtiń tasqınlı publicistikası xalıqtı azatlıq gúresine ruwxlandırdı. J. Diashtıń gúrrińler toplamı — "Godido" qullarday boysınıwshılıqtı ıtqıtıb taslawǵa shaqırdı. Keyingi jıllarda L. Bernardu Onvana hám O. Mendish qurallı gúres basqıshları, shayırlardan R. Nogar, E. Gebuza, S. Viyeyra átirap dúnyanı qayta qurıw haqqında jazdı. Ádebiyattıń kórkem forması ózgerip, tili sóylesiw lekciyasına jaqınlasıp barmaqta. Jazıwshılar jergilikli bantu toparı tiline barǵan sayın tez-tez múráját ete basladı.

Arxitektura, súwretlew hám ámeliy kórkem óneri

Mozambik aymaǵındaǵı eń áyyemgi estelik bolıp tabıladı. Olar jayranlardıń, jalańash hám kiyimli adamlardıń qızıl boyawda súwretlengen súwretlerinen ibarat. Orta ásirlerden bir qansha qalalarda portugal qorǵanları (Mozambik qalasındaǵı qorǵan, Mozambik atawındaǵı San-Sebastyan qorǵanı) qalǵan. Zamanagóy arxitektor A. Guyedish joybarı tiykarında qurılǵan quramalı dúzilistegi turar jaylar hám jámiyetlik ımaratları (Chikumbandaǵı awıl xojalıǵı mektebi, Inyambanedaǵı kottej hám basqalar) qalalar arxitekturalıq kórinisine ayrıqshalıq baǵıshlaǵan. Ádette, Mozambik xalıqlarınıń úyleri 2 tayıpada qurıladı. Teńiz jaǵasında turar jaylar aǵash hám shıbıqlardan, tuwrı múyesh sızılmalı etip salınadı hám ústinen ılay menen sıbaladı, tóbesi 2 tárepke qıya etip, kók ot penen jabıladı. Mámleket ishinde bolsa úyler domalaq, ortasına ústin ornatılıp, tóbesi konus formasında qamıs hám shax penen jabıladı. Úy diywallarına kóbinese ráńbáreń boyawlarda jániwarlar súwretleri hám túrli súwretler salınadı. Áyneklerge naǵıslar túsiriledi. XX ásirdiń 2-yarımında qalalarda evropasha jaylar qurıla basladı. Ámeliy hám súwretlew kórkem ónerinde aǵashtan er adam hám hayallardıń, bala kótergen analardıń háykelshelerin, túrli formalardı soǵıw, sebet hám mardan toqıw, zereń ıdıslar soǵıw hám olardı bezew ádet bolǵan. Asqabaq qabıǵınan ıdıslar etiledi, saz ılaydan islengen ıdıslarǵa oyıq hám bórtpe naǵıslar túsiriledi. Úy qapıları, mebeller naǵıs oyıwshılıǵı úrp-ádet bolǵan. XIX ásirdiń 40-jıllarınan milliy reńli súwret mektebi júzege kele basladı (birinshi súwretshi hayal Bertina Lopish). 50-jıllarda bir topar súwretshi hám músinshiler úlkeydi (súwretshiler V. G. Malangatan hám A. Chissanu, músinshi N. Langa, reńli súwretshi V. Mankeu, Mashaana, Mukaveli hám basqalar).

Muzıkası

Mozambik muzıkalıq mádeniyatı áyyemgi xalıq úrp-ádetleri, toy-tamashalar, bópe tuwılıwın bayramlaw sıyaqlı dástúrler muzıkasız ótpeydi. Qosıq, ayaq oyın, sázendelik xalıq kúndelik turmısına sińip ketken. Urıp shertiletuǵın ásbaplar túrli-túrli sonda da, biraq ksilofon tiykarǵı orında turadı, onıń 50 den artıq túri bar. Ansambllerde dombıra hám ksilofonnan tısqarı, qarsıldaq, shaqıldaq hám qońırawlar úlken orın tutadı. Úflep shertiletuǵın ásbaplar arasında bambuk hám qamıs naylar, súyek hám aǵash ısqırıqlar, burawlar, tilli-túymeli ásbaplardan mbira, bir tarlı sazlardan oq tárizli chitende, katimbva, girjekke uqsaǵan takare, rebeka hám basqa, kóp tarlı sitra (bangue, pango) keń tarqalǵan. Muzıkalıq ásbaplar shertiw, tiykarınan, er adamlardıń jumısı bolsa, qosıqlardı er adamlar da, hayallar da ayta beredi (biraq aralas qor kemnen-kem ushıraydı). Mozambikte dástúriy muzıka menen bir qatarda arab hám portugal muzıkalıq mádeniyatı tásirindegi qosıq hám ayaq oyınlar da payda boldı. Muzıka kórkem ónerin propaganda etiw ushın Milliy qosıq ansambli dúzilgen.

Kinosı

Dáslepki hújjetli lentalar: "Nachingvea" (1974) hám "Rovumdan Maputugacha" (1975) de milliy azatlıq gúresindegi jeńisler sáwlelendirildi. Olarda sawatsızlıqtı tamamlaw, turmıstaǵı páklik hám azatlıq temaları da sáwlelengen. 1975-jılda dúzilgen Milliy kino institutı filmler islep shıǵarıw hám prokat etiw, kino informaciya tarqatıw jáne basqa mámleketler menen kino ayırbaslaw menen shuǵıllanadı. "Jigirma bes" (1977, rejissyorı Z. S. Korrea hám S. Lukash), "Ǵárezsizlik jılı" (1978, rejissyorı F. Silva), "Leopold" operatsiyasi" (1980, rejissyorı K. di Saza), "Azat dawıslar" (1981, rejissyorı J. Koshta) salmaqlı filmler túrine kiredi. "Mueda: qırǵın yadları" (1980, rejissyorı R. Gerra) dep atalǵan birinshi tolıq metrajlı kórkem film milliy azatlıq gúresin sáwlelendiredi. Birinshi reńli film "Sayra, birádarım" (1982) milliy muzıkalıq festivallarǵa arnalǵan. Multfilmler de jaratıla basladı.

Aymaqlıq bóliniwi

Tiykarǵı maqala: Mozambik Aymaqlıq bóliniwi

Mozambik 11 provinciyaǵa bólinedi. Mámleket paytaxtı — Maputu (1200 mıń. adam). Iri qalası: Beyra (412 588 adam), Nampula (230 mıń adam), Inyambane (150 mıń adam.), Tete (100 mıń adam). Tiykarǵı portları: Beyra, Nakala, Kelimane.