Maxmud Qashǵariy
Maxmud ibn ul Xusayn ibn Muhammadil Qashǵariy - XI ásirde jasaǵan túrkiy tilles xalıqlardıń danıshpanlarınıń biri bolıp, mádeniyat tariyxında birneshe miyras qaldırǵan alım.
| Tuwılǵan sánesi | 1029 |
|---|---|
| Qaytıs bolǵan sánesi | 1101 |
Onıń babası qashǵarlıq bolıp, sońınan Balasuǵunǵa kóship kelgen. Sonıń ushın da, ol Maxmud Qashǵariy, yaǵnıy, «Qashǵarlı» dep ataladı. Maxmud óz dáwiriniń eń bilimli adamlarınıń biri bolǵan. Ásirese, filologiya ilimine qızıqqan. Til hám ádebiyat sırların úyreniwge ayrıqsha kewil bólgen. Sonıń ushın da, ol óz dáwiriniń teńi tayı joq filologlarınıń biri bolıp esaplanadı. Maxmud Qashǵariydiń til ilimine baylanıslı «Javohir un nahv fi luǵotit túrk» (Túrkiy tilleriniń sintaksislik qaǵıydaları) dep atalǵan miyneti belgili. Biraq ta, bul miyneti bizge jetip kelmegen. Al, ekinshi miyneti «Devani luǵatit at-túrk» 1074-jılı jazılǵan. Bul negizinen túrkiy sózleriniń arab tili boyınsha túsindirme sózligi bolıp, onda sol dáwirdegi xalıqtıń sóylew tili, qosıq, naqıl-maqal hám qara sóz úlgileri beriledi. «Devani luǵatit at-túrk», shınında da, túrkiy tilles xalıqlardıń eń bahalı esteligi. Onda eki júzden aslam qosıq, úsh júzge jaqın naqıl-maqal, sonday-aq, tolıp atırǵan qanatlı sóz toparları, kórkem metaforalar bar. Bul haqqında Maxmud Qashǵariy: «Men bul kitaptı arnawlı túrde álipbe tártibi boyınsha jazdım. Bunda eń dáslep aforizmler, sajlar (qosıq uyqası menen jazılǵan prozalıq shıǵarmalar), naqıl-maqallar, qosıqlar táriyp qosıqları hám prozanıń ádebiy úzindileri menen kórkemledim»—dep jazadı. Maxmud Qashǵariydiń xalıq arasınan jıynaǵan materialların negizinen birneshe bóleklerge bólip qaraw múmkin. Olardıń arasında xalıq qosıqları ayrıqsha orındı iyeleydi. Qaysı dáwirde bolmasın, adamlar tábiyat penen sırlas bolıp jasaǵan. Sebebi, adam tirishiliginiń ózi tábiyat penen baylanıslı. Kúnniń ıssı, suwıq bolıp keliwi, hár jılda bolıp atırǵan ózgerisler‚ eginniń bolıq bolıwı, yaki pispey qalıwı, qıstan aman shıǵıwı yaki qırılıwı bári de tábiyat penen baylanıslı bolǵan. Xalıq sonıń ushın da, tábiyattı qásterlegen. Oǵan arnap hár qıylı temada qosıq shıǵarǵan.
Derekler
redaktorlaw- K. MÁMBETOV, G. JAQSÍMOVA, R.NIETOVA - Nókis Bilim 2017-jıl