Maman biy

Maman biy óz zamanınıń júdá aqıllı adamı bolǵan. Onnan danalıq sózlerdi esitip turıwdı adamlar árman etedi eken. Medirese saldırıp atırǵan bir baydıń awılına kiyatırǵn Maman biy baydıń úyine barmay, qaytıp ketkende, bay onıń izinen barıp, ne ushın kelmey ketkenliginiń sebebin soraydı. Sonda Maman biy qasındaģı eki joldasınıń ıqtıyarına qaratpay onı alıp ketkenligin aytqanda, bay bunıń mánisine túsinbeydi. Siziń qasıńızda eki joldasıńız kórinbeydi ǵoy,— dep isenbeslik bildiredi. Sonda Maman biy qasındaģı «ǵarrılıq» penen «jarlılıq» degen eki joldasın aytıp túsindirgende, ne derin bilmey, sózden jeńilgen bay úyine qaytıp ketedi. Bunda Maman biy: «Sóz tapqanǵa sharam joq», — degendey, joq jerden dálilli sóz tàwıp, isinip, ókpelep kiyatırǵan baydan biymálel qutılǵan. Qaraqalpaqlar Jańadáryadan Xorezmge kóship kelerinde ruqsat alıw ushın, Xiywanıń xanı Mádreyimge birneshe adanların jiberedi. Bul adamlar xanǵa barıp: «Bizlerdi óz puqaralarıńız etip alıń»,— dep soraydı. Sonda xan: «Men sizler menen sóylespeymen. Maģan sizlerdiń basshıńız kerek. Sizlerdi kóshkende baslap júretuǵın, aqıl beretuǵın, basshılıq etetuǵın adam bar. Maģan sol adam kelsin», — dep kelgen adamlardı qaytarıp jiberdi. Xanǵa kelgen adamlar bul awhaldı eliniń basshısı, aqıl bereri Maman biyge aytadı. Ol waqıtları Maman biy qar tayǵan edi. Solay bolsa da, Maman biy atlanıp xanǵa ketipti. Maman biy xannıń aldına barǵan waqıtta xan oǵan: «Sizge ‚meniń úsh sorawım br»,—depti. Maman biy: «Aytıńız», — depti. —Sózdiń anası ne? Suwdıń anası ne? Joldıń anası ne? — depti xan. — Sózdiń anası — qulaq. Suwdıń anası — bulaq. Joldıń anası — tuyaq. Siziń sorawlarıńızdıń juwabı usı boladı, — dep durıs sheshipti. Xannıń sorawın sheship bolǵannan keyin: «xanımız, siziń xanlıǵıńızǵa shaǵımım bar», — depti. Xan: — Ne ushın, sebebin aytıń? — dep soraptı. Sonda Maman biy: — Sebebi kózińiz benen kórmey, qulaǵıńız benen esitpey-aq jazıqsız janlardı darǵa asa beresiz. Qulaq penen kózdiń arası tórt eli-aq ǵoy, taqsır, — depti. Maman biydiń júdá aqıllı ekenligin túsingen xan arjàlaǵın ayttırmay-aq: —Men túsindim. Siziń xalqıńız meniń puqaralarım boladı. Siz sol xalıqtıń basshısı bolasız, — dep Maman biydi sarpaylap qaytarıptı.