Kriminologiya

Kriminologiya ataması latınsha krimen - jınayat, grekshe logos - táliymat sózleriniń birikpesinen turıp, jınayat haqqında táliymat degendi ańlatadı. Kriminologiya - jınayatshılıqtı, jınayatshınıń shaxsın, jınayatshılıqtıń sebep hám shárayatın, onıń aldın alıwdıń metod hám usılların ilimniń ulıwma metodologiyası sıpatında dialektikalıq kóz qarastan izertleytuǵın jámiyetlik-huqıqıy, teoriyalıq ámeliy ilim.

Kriminologiya túsinigin hám tábiyatın jámiyetlik, yuridikalıq yaki tábiy pán sıpatında tán alıw mashqalası shet el kriminologiyasında elege shekem tartıslı. Kriminologiyanıń anglosaksoniyalıq sisteması onı sotsiologiyanıń bir tarawı dep esaplap sotsiologiyalıq kolledjlerde ótedi. Franciya iliminde kriminologiyanıń klinikalıq tárepine-psixologiyalıq, psixiatriyalıq anomaliya tárepine, Germaniyada eki aǵım-biologiyalıq hám sotsiologiyalıq háreket etedi.

1960 jılı burınǵı SSSR da shıqqan birinshi kriminologiya kitabı huqıqıy ilim, jınayat huqıqınıń bir tarawı sıpatında edi. BMSh kriminologiyanı sotsiologiyalıq hám yuridikalıq kompleksli sistema retinde tán aldı. 1970 jıldan baslap kriminologiyanı jámiyetlik ilim, sotsiologiya-huqıqıy hám distsiplinarlıq kompleksli ilim sıpatında túsine basladı.

Kriminologiya iliminiń obekti - predmetinen keń bolıp jınayatshılıqtı, onıń aldın alıw máselelerin sheshiw menen baylanıslı barlıq jámiyetlik qatnasıqlardı óz ishine aladı (ekonomikalıq, jámiyetlik-siyasiy, ideologiyalıq, mádeniy, diniy hám basqa da qatnasıqlar). Predmeti - jınayatshılıq, jınayatshılıqtıń sebebi hám shárayatı, jınayatshınıń shaxsı hám jınayattıń aldın alıw sharalarınan ibarat.

• Jınayatshılıq - jınayatlar jıyıntıǵınan ibarat bolǵan tariyxıy ózgermeli, jámiyetlik-huqıqıy qubılıs. Sanlı-sapalı kórsetkish retinde jınayatshılıqtıń dárejesi hám dinamikası menen hárekterlenedi.
• Jınayatshınıń shaxsı - jınayat subektler jámiyetlik - demografiyalıq, jámiyetlik wazıypası, jámiyetlik-ruwxıy qásiyetleriniń jıyındısı retinde úyrenedi.
• Jınayatshılıqtıń sebebi hám shárayatları - bul jámiyettiń rawajlanıwınıń belgili bir basqıshına xarakterli, jınayatshılıqtı óziniń aqıbeti retinde payda etetuǵın hám onıń kelip shıǵıwına tásir etetuǵın (determinatsiyalaytuǵın) zıyanlı jámiyetlik-ekonomikalıq, demografiyalıq, ideologiyalıq, jámiyetlik-ruwxıy, siyasiy, shólkemlestiriwshilik qublıs hám protsesslerdiń jıynaǵı.
• Jınayatshılıqtıń aldın alıw - jınatshılıqtıń sebep hám shárayatın kemeytiw, hálsizlendiriw, onıń aldın alıwǵa baǵdarlanǵan mámleketlik hám jámiyetlik sharalar sisteması.

Kriminologiya tek huqıqıy emes al, jámiyetlik huqıqıy pán. Hárekettiń jınayat ekenligin jınayat huqıqı belgilesede, jınayat sebepleri jámiyetshilikten kelip shıqqanı ushın kriminologiya sol jámiyetlik qatnasıqlardıń jınayattı keltirip shıǵarıwshı sebeplerin úyrenedi. Jınayat huqıqı menen baylanısı - Kriminologiya izertleytuǵın jınayat hám onı islegen shaxs jınayat huqıqınan alınadı. Jámiyetke qáwipli háreket jınayat dep tán alınǵannan keyin ǵana kriminologiya ushın jol ashıladı. Jınayat huqıqı háreketti jınayat dep belgilep beredi. Kriminologiya jınayat huqıqına, nızam shıǵarıwshı uyımlarǵa jınayatshılıqtıń jaǵdayı, strukturası, dinamikası, onıń aldın alıw sharaları haqqında maǵlumatlar, jámiyetke qáwipli háreketlerdiń keleshegine boljawlar beredi. Qaysı jınayatlardıń jámiyetke qáwipliligi asadı, qaysısı kemeyip baratırǵanın boljaydı. Jınayattıń aldın alıw onıń kelip shıǵıw sebeplerin hám shárayatın joq qılıw jolları úyrenedi hám huqıq qorǵaw uyımlarına usınıslar beredi. Kriminalistika menen baylanıslılıǵı sonda, kriminalistika jınayatlardı islew shárayat hám sebepleri haqqında haqıqıy maǵlıwmatlardı, jınayat islew jaǵdayların tipologiyalıq xarakteristikasın, jınayatshılıqtıń háreket etiw usılların h.t.b. keltirip baradı, usınıń menen nızam qorǵaytuǵın jámiyetlik qatnasıqlar qáwipsizligin hám qorǵalıwın támiyinlew, jınayat islewdi qıyınlastırıw arqalı jınayatshılıqqa qarsı gúresiwge járdem beredi. Kriminologiya kriminogen jaǵdaydan kelip shıǵıp jınayatshılıqtıń strukturasın hám dinamikasın kórsetiwshi maǵlıwmatlarǵa tiykarlanıp, olardıń tiykarǵı baǵdarların islep shıǵıwdıń jolların jınayatshılıqtıń aldın alıw sharalarınıń quramalı bólegine kirgizip, bul sharalardıń aldın alıwda qanday nátiyje berip atırǵanın kórsetip beredi.