Kompoziciya
Kompoziciya (latınsha compositio Kompoziciya—dúziliw, qosılıw, baylanısıw)—shıǵarmanıń mazmunı, xarakteri hám maqseti tárepinen baylanısqan bólimleriniń jaylasıwı. Súwretleytuǵın kórkem ónerde—súwretshi (músinshi hám basqa) ideyasın anıq ańlatıw quralı bolıp, ol jaǵdayda dóretiwshiniń uqıbı kórinetuǵın boladı. Kompoziciya arqalı avtor sızıq, forma, reń hám obrazlardı tártipke keltiredi, keńisliktegi keńlikti ózlestiredi hám kórkem ortalıqtı jaratadı. Kompoziciya tiykarın logikalıq, forma anıqlıǵı hám olardıń óz-ara muwapıqlıǵı quraydı. Dóretiwshi jaratqan hár bir shıǵarmasınıń tiykarında kompoziciya jatadı, ol jaǵdayda bolmıstı ańlaw processinde payda bolatuǵın pikir, sezim-sezimler óz súwretleniwin tabadı. Kompoziciyaning "turaqlı" hám "dinamik", "ashıq" hám "jabıq" túrleri bar. Kompozitsiya dúziw málim " nızam" (kanon) lar menen belgilengen hám shegaralanǵan. Bul bolsa kompoziciya ańlatpa qurallarınıń tarayıwına alıp kelgen. Oyanıw dáwirinde " turaqlı" hám " jabıq" kompozitsiya, barokko kórkem ónerinde " dinamik" hám " ashıq" Kompoziciya ústin turǵan. Kórkem óner tariyxında nızamlarǵa boysınıp jaratılǵan kompoziciyalar hám erkin kompozicion usıllarǵa tıykarlanıp kompoziciya jaratıw háreketleri birdey zárúrli rol oynaǵan. Oyanıw dáwirinde kompozitsiyani ilimiy tiykarlawǵa umtılıw baqlanadı. Súwretlew kórkem ónerdiń hár bir túri o`ziniń ayriqsha kompozicion usıllarǵa iye. Mısalı,kitap bezegi (súwret) záwlim diywaliy súwretshilik kompozitsiyasınan parıqlanadı. Sonıń menen birge, kompoziciyanı ańlawda túrlishe bolıwı múmkin. Mısalı, músinshilik dóretpelerinen relyeftni tek aldı tárepinen kóriw múmkin. Kerisinshe, záwlim esteliklerdi bolsa aylanıp tamasha qılıw kerek. Músinshi dóretpe jaratıp atırǵanda kompozitsiya nızamların itibarǵa alıwı kerek. Suwretleytuǵın kórkem ónerde kóp forma (figura) lı kartina hám háykeller de kompoziciya dep ataladı. Arxitektwrada — kompoziciya (sáwleleniw) jay(qurılıs hám olardıń komplekslerin) dıń dúzilisi, wazıypası hám ideologik kórkem tárepleri birligi hám qalasazlıqdaǵı ornın támiyinlewden ibarat; kompoziciya pútkil bir qala yamasa arxitekturalıq ansambl, bólek jay yamasa qurılıstıń sırtqı túsi menen ishki bólmeleri, dúzilisi menen bezewleri, reńi, joybarı hám qurılısın anıqlaydı, átirap ortalıq menen uyqaslasıwı arxitekturalıq kompozitsiyaga kiredi. Bul bolsa arxitektordan úlken uqıp talap etedi. Ádebiyatda kompozitsiya — shıǵarmanı kórkem qáliplestiriwge xızmet etetuǵın túrli bólimlerdiń jaǵdayı, óz-ara baylanıslılıǵı, waqıya, xarakter-obrazlar, lirik sheginiwler, tolıq maǵlıwmatlar bayanı hám sol sıyaqlı málim maqsetke boysındiriladi. Dóretpe kompozitsiyasining pútinligi onıń tiykarǵı shárti bolıp tabıladı. Artıqsha personaj, epizod hám detallar dóretpeniń bahasın tómenletedi. Sol sebepli de shıǵarmada hesh qanday jetispewshilik de, artıqshalıq da bolmawi kerek. kompozitsiyaning ayriqshalıǵı syujet elementleriniń qanday tártip menen jaylastırılıwına, syujetden tısqarı elementler (lirik,filosofiyalıq -publitsistik sheginiwler, qosımsha epizodlar) dıń bar-joq ekenligine, peyzaj, portret, psixologiyalıq suwret, avtor xarakteristikası sıyaqlı qurallardıń norması hám rejimine baylanıslı. Kompozitsiya jaratıw usılı hám usılları hár túrli. Áyyemgi zamanlardan kompozitsiyanı dóretpe ideyası menen tıǵız baylanıslı halda túsinip kelingen. kompozitsiya miynettiń jaysha dúzilisi emes, bálki sol dúzılıwdıń maqseti, onıń ne tiykarında dúzilgenligi bolıp tabıladı. kompozitsiya dóretpe ideyasına baylanıslı. Saylanǵan obraz yamasan waqiya shıǵarmaǵa Kirgiziw ushın muwapıqpa yamasa joqpa — bunı tek jazıwshı aytajaq bolǵan gápke salıstırǵanda anıqlaw múmkin. Bul da kompoziciyanıń zárúrli bir tárepi. kompoziciya sol tárepi menen shıǵarmada mazmunnınıń qaysı dárejede mazmunın kórsetiwshi zárúrli faktorlardan. Muzıkada — 1)muzıka shıǵarmasınıń dúzilisi (qarań: Muzıka forması);2)kompozitor oylaptabıwshılıǵınıń jemisi, túwel muzıka shıǵarması; 3)kóp dawıslı muzıka dóretpelerin jaratıw procesi, kórkem dóretiwshilik túri; 4)konservatoriya hám basqa muzıka oqıw orınlarında oqıtılatuǵın tariyxıy-teoriyalıq hám ámeliy pán. Muzıkalıq temalardı jaratıw principlerı, olardı rawajlandırıwda kóp dawıslı muzıka qurallarından ónimli paydalanıw jolları, arnawlı bir muzıka janrı, túr hám usıllardıń qásiyetleri, dóretpelerdiń dúzilisi hám túwel formaǵa keltiriliwi nızam-qaǵıydaları sıyaqlı maǵlıwmatlardan ibarat.
Taǵı qarań
redaktorlaw- Muzika
- Kompoziciya uslı
Derekler
redaktorlaw {OʻzME} Birinshi bet.Tashkent,2000-jıl