Keńesbay Raxmanov

Keńesbay Raxmanov (1942-2004) - shayır, jazıwshı, dramaturg hám jurnalist.

Tuwılǵan sáne	18-sentyabr 1942-jılı(1942-09-18)
Qaytıs bolǵan sáne	30-may 2004-jılı(2004-05-30) (61 jasta)

Keńesbay Raxmanov 1942-jılı 18-sentyabrde Kegeyli rayonınıń "Jalpaq jap" awıl keńesinde tuwılǵan. Óz awılındaǵı orta mektepti pitkerip, eki jıl awıl xojalıǵında jumıs isleydi. 1961-jılı házirgi Ájiniyaz atındaǵı pedinstitutqa oqıwǵa túsedi. 1969-jılı institutı pitkergen soń Qaraqalpaqstan radiotelevideniesinde dáslep redaktor, úlken redaktor, soń bas redaktor bolıp isleydi. 1978-jıldan baslap S.Xojaniyazov atındaǵı jas tamashagóyler teatrının ádebiy bóliminiń baslıǵı boladı. 1981-1989 jılları "Ámiwdárya" jurnalınıń poeziya bóliminiń baslıǵı, sońıraq Nókis teleradio orayı direktorınıń orınbasarı, Qaraqalpaqstan Jazıwshılar awqamınıń korkem ádebiyattı násiyatlaw byurosınıń direktorı boldı. Onıń eń dáslepki qosıǵı "Tawıq" 1958-jılı "Jetkinshek" gazetasında járiyalandı. 1972-jıldan Jazıwshılar awqamınıń aǵzası.

K.Raxmanov - lirik shayır. Shayırdıń "Bult hám quyash", "Jambasqala", "Sen haqqında qosıq", "Báhár hám ǵarrılar", "Tań ashıǵı", "Qardaǵı iz", "Shól dástanı", "Jasasın paraxatshılıq", "Tazadan kelgen oqıwshı" poemaları bar.

"Tazadan kelgen oqıwshı" poeması balalar turmısınan alıp jazılǵan. Waqıya Batır degen balanıń tilinen bayanlanadı. Awıl mektebi. Kópshilik oqıwshılar 3-4 shaqırım jerden qatnap oqıydı. Úsh aylıq jazǵı dem alıs tamamlanıp, sentyabr ayınıń basında mektepte oqıw baslanadı. Batır oqıytuǵın klassqa Kamal Orazov degen tazadan oqıwshı keledi. Ol mektep kitapxanasında qızıqlı kitaplardıń joq ekenligin aytıp, kitapxanashıǵa eskertiw jasaydı. Ol burın qalada jasaǵan, ákesiniń kolxozǵa direktor etip tayınlanıwına baylanıslı awılǵa kóship kelgen. Oqıwshılarǵa kitap oqıwǵa másláhát beredi. Kamal barlıq pánlerden jaqsı oqıw menen birge, jámiyetlik jumıslarǵa da aktiv qatnasadı.

"Qardaǵı iz" poemasında Ullı Watandarlıq urıs jıllarındaǵı bir awılda júz bergen qayǵılı waqıya súwretlenedi. Jumısqa jaramlı adamlardıń kóshiligi frontqa ketip qalǵan, kolxoz jumısınıń awırmanlıǵı kempir-ǵarrılardıń, hayal-qızlardıń, mektep oqıwshılarınıń moynına túsedi. Awıl adamlarının sirkesi suw kótermeydi. Awıl adamları awır qıyınshılıqlarǵa shıdap, hár kim ózine tapsırılgan jumısları menen bánt, mektepte de oqıw júrgizilip atır. Urıs waqtındaǵı mektep turmısı keń súwretlenedi. Waqıya Sársenniń tilinen bayanlanadı. Sársen sharwanın balası, ákesi frontqa ketip, kolxozdıń bir pada malı oǵan qaladı. Oǵan awıldaǵI qońsılas dostısı Mináj járdemlesedi.

"Shól dástanı" poemasın áyyemgi Ellikqala dalasın baǵı-bostanǵa aylandırǵan insanlarǵa baǵıshlaǵan. Poemada Adam menen tábiyat arasındaǵı baylanıs jırlanadı. Poema áskeriy xızmettegi soldat Batırdıń óz súyiklisi Raximaǵa jollaǵan xatı menen baslanıp, oǵan jazǵan Raximanıń juwabı menen tamamlanadı. Bir jámáát xojalıǵında kóp jıllardan berli paxtashılıq brigadasın basqaratuǵın Nurman da qasına bes jigit alıp jer ózlestiriwshiler qatarında Ellikqalaǵa keledi. Nurman jaslayınan turmıs qıyınshılıqların bastan keshirgen. Ullı Watandarlıq urısqa qatnasıp, tórt jıl boyı jawıp turgan oq astında júrip, hár tárepleme shınıqqan jigit. Shólde gezlesken qıyınshılıqlarǵa shıdam bere almay onın joldaslarınan bir qaytıp ketedi. Basqaları diydilegen máqsetine jetip, jańa rayon hám onın orayı bolǵan Bostan qalasın tikleydi.

K.Raxmanovtıń "Ayralıq qosıǵı", "Nóser", "Ómir hám ólim", "Aqıbet" sıyaqlı prozalıq shıǵarmaları bar.

"Nóser" povestinde sátsiz shıqqan muhabbat táriyplenedi. Pedinstitutı pitkergen Atajan diplom menen qosa jumısqa jollama alıp, óz rayonına keledi, biraq awılındaǵı mektepte jumıs ornı bolmay, uzaq túpkirdegi awıldaǵı mektepte islewge májbúr boladı. Mektep direktorı Esmurza oǵan ǵamxorlık etedi. Óz úyinen bir bólme beredi hám óz úyin kóshirip ákeliwge mashina tawıp beredi. Anası buǵan qarsı shıǵadı. Jolda qaytıp kiyatırıp shofer menen jánjellesip qaladı. Shofer onıń basına temir menen urıp, esten tandırıp, Atajandı jolǵa taslap ketedi. Atajan rayon orayındaǵı emlewxanaǵa túsedi. Ózin emlep atırgan Ayjan degen qızdı jaqsı kórip qaladı. Ayjan mektep direktorınıń qızı, shoferdiń baldızı boladı. Sonlıqtan, ol shoferdi keshiredi. Atajan Ayjanǵa úylenbekshi boladı, ol da kelisim beredi. Aqırında bári basqasha bolıp shıǵadı. Ayjan sol emlewxana shıpakeriniń oynası bolıp shıǵadı. Sonda barıp Atajan óz nadanlıǵına ókinedi. Mázi kewil koteriwdiń aqıbetinen júkli bolıp qalǵan Ayjan ayı kúni tolǵan nóserli jawınlı túninde úyinen shıǵıp ketip, qula dúzde, qalıń búktiń arasına barıp kóz jaradı. Úsh kúnnen beri joytıp, izlep júrgen adamlar Ayjannıń da, onıń balasınıń da ólip atırǵanınıń ústinen shıǵadı.

"Ómir hám ólim" povestinde waqıya Tillaxannın óz ótmishin eske túsiriwi arqalı beriledi. Tillaxannıń jaslıq dáwiri qayǵı, hásiretke tolı edi, ol esin biler-bilmes náreste shaǵında urısqa ketke ákesinen "qara qaǵaz" keledi, sońınan anası da qaytıs boladı. Orta mektepti pitkergen soń, institutqa kiredi. Birge oqıp atırǵan dosları oǵan járdem beredi. Ol institutaǵı muǵallimi Toxtar Yakupov penen jasırın baylanıs jasaydı. Kandidatlıq dissertaciya jaqlaw ushın Tashkentke ketken Toxtar qaytıs boladı. Bunnan keyin Tillaxan instituttaǵı oqıwın qoyıp, kitapxanaǵa jumısqa kiredi. Toxtardan hámledar bolıp qalǵna Tillaxan ul tuwadı, biraq basqalarǵa bildirmew maqsetinde balasın tuwıw úyine taslap ketedi. Aradan azǵana waqıt ótkennen keyin studentler otırıspasında tanısıp qalǵan awıl xojalıq texnikumında oqıytuǵın Elmurat Xojamuratov degen jigitke turmısqa shıǵadı.

Texnikumdı pitkergennen keyin Elmurat kolxozda agronom bolıp isleydi. Tillaxan awıldaǵI mektepte baslawısh klasstıń muǵallimi boladı. Olar júdá sıylasıqlı boladı. Balaları erjetip, óz aldına shańaraq kóteredi. Sońǵı waqıtları Tillaxannıń ózine den sawlıǵı tómenlep baratırǵanday seziledi, awqatqa ishteyi bolmaydı. Jazılmastay awırıwǵa tap boldım ba dep Tillaxan rayon orayındaǵı emlewxananıń shıpakerine barıp korinedi hám onıń keńesi menen tekseriwden ótedi. Tekseriw juwmaǵında keseli anıqlanadı. Nókistegi onkologiyalıq emlewxanaǵa jiberiledi. Tillaxandı kózden ótkerip bolǵan emlewxananın bólim baslıǵı medicina ilimleriniń kandidatı Tilewbay Saparovich onda hesh bir awırıwdıń joqlıǵın aytadı. Tilewbay tuńǵısh perzenti edi, bunıń anıǵına jetse de, onın ózine de, basqaǵa da bildirmeydi. Tillaxan ekinshi ret shıpakerge kórineyin dep onıń úyin barǵanında, mashina avariyasınan qaytıs bolǵan Tilewbay keshe jerlengen eken, suwıq xabardı topa-torıstan esitken Tillaxan ishke kire almay-aq haldan ketip qulap, tuńǵısh perzentiniń bosaǵasında mángige kóz jumadı.

"Ayralıq qosıǵı" povesti bas personaj Qurbaniyazdıń tilinen bayanlanadı. Radio esittiriw kompaniyasının kórkemlik jaqtan basshısı Qurbaniyaz óziniń jumıs ornına kelgende tayarlıq kóriw zalına jıynalıp otırǵan bir topar hayallardıń (bári de artistler) tartısınıń ústinen shıǵadı. Olar keshe radiodan berilgen Qurbaniyazdıń hayalınıń aytqan qoısıǵı jóninde gáp qozǵap otır edi. Birew atqarıwshının xawazınıń bálent, namasınıń jaǵımlı ekenligin moyınlasa, ekinshisiniń sózinde qızǵanısh sezimleri bar edi. Qurbaniyaz tuńǵısh perzentiniń mektepke dáslepki qádem atlaǵan quwanıshlı kúninde hayalı Altınaydıń aytqan qosıǵın plenkaǵa jazıp alıp, radioǵa tapsırǵan edi, sol qosıq efir arqalı beriledi. Qurbaniyaz kásipleslerine bul qosıqtıń dóreliw tariyxın aytadı.

Awılda orta mektepti pitkerip shıqqan Qurbaniyaz Nókiske kelip, kiriw imtixanların tapsırıp, institutqa kiredi. Ákesiniń uyǵarıwı menen quda túsip, atastırǵan qızı Xanım da onın másláhati menen institutqa kiredi. Skripka boyınsha biletuǵın bolǵnalıqtan institut basshıları háweskerler dógeregin sholkemlestiriwdi Qurbaniyazǵa tapsırǵan. Talantlılardı tabıw qıyın boladı. Bir kúni koridorda baratırǵan Qurbaniyaz auditoriyalardan birinde qosıq aytqan qızdıń hawazın esitedi. Qosıqtı aytqan úshinshi kurstıń studentkası Altınay Yusupova eken. Qurbaniyaz onıń menen gezlesip, qansha jalınıp, úgitlegen menen jańaǵı aytqan qosıǵın qaytıp aytpaydı, háweskerler dógeregine de qatnaspaydı. Aqırında Altınay oqıwın taslap awılına ketip qaladı. Qurbaniyazdı onın ushın ayıplaydı. Oqıwdan shıǵaradı. Qurbaniyazdıń tabanlılıq penen islewiniń nátiyjesinde bári anıqlanadı. Fakultet dekanı Jálimbetov hayalın taslap, Altınaydı hayallıqqa almaqshı boladı. Ol jumıstan alınadı. Qurbaniyaz da, Altınay da qaytadan oqıwın dawam etedi. Xanım Qurbaniyaz benen Altınaydın baylanısı bar dep gúmanlanıp, basqa jigitke turmısqa shıǵıp ketedi. Altınay Qurbaniyazǵa óziniń ótmishin aytıp beredi. Dáwirxan menen Altınay bir mektepte oqıydı, ol onnan bir klass joqarı edi. Ekewi bir-birin súyip qaladı. Biraq urıs bulardıń baxtına kesent etedi. Dáwirxan áskerlikke ketip, qáytıp kelmeydi. Altınaydın aytqan qosıǵı óziniń súyiklisi Dáwirxanǵa arnalıp, saǵınısh, ayralıq azabı qıynaǵna waqta eriksiz esine túsedi. Biraq kópshiliktin aldında aytıp kórmegen. Dáwirxan jas shayır, mektepte oqıp júrgen jılları qosıqları gazetalarda járiyalanǵan. Dáwirxannın áskerlikke ketip baratırǵanda berip ketken qol jazbaların hám súwretin Altınay ele saqlap júr eken. Sonı Qurbaniyaz jazıwshılar mákemesine aparıp tapsıradı. Dáwirxannın qosıqları súwreti menen ádebiy jurnalda basılıp shıǵadı. Qurbaniyaz benen Altınaydıń qatnasınıń izi muhabbatqa aylanadı ham ekewi qosıladı.

"Aqıbet" romandaǵı waqıyalar bas personaj Taspolat hám Ulperi átirapın jámlengen. Taspolat úlken sawda birlespesiniń baslıǵı, qaladaǵı barlıq dúkanlar, sawda orınları, skladlar sonıń qaramaǵında. Kóp jıllar boyı sawda mákemesiniń baslıǵı bolıp islep kiyatırǵanlıqtan basshılardın kópshiligine tanıs. Menmen, qara basınıń hazligi, mápi ushın xalıq múlkin ısırap etedi, ózi menen turmay basqalardı da óz jınayatına sherik etedi. Taspolattıń hayalı Ulperi úyindegi jıynalǵan mal dúnyanıń, tegin puldın másliginen hesh jerde islemeydi, sonda da kúyewi olsız hesh nárse isley almaydı. Barlıq nárseniń tetigi aqsha degen pikirde boladı. Ol jalǵız balası Nurpolattıń tárbiyasına durıslı itibar bermeydi. Tayın dúnyanıń, mol puldıń ortasında ósken Nurpolat ata-anasınıń tapqan pulına másiredi. Ap-ańsat kirgen oqıwın da taslap ketedi. "Tún juldızları" dep atalǵna jınayat toparınıń háreketine aralısıp qaladı. Ata-anasınan, úyinen, óz jurtınan bezip, Mamonttıń jeteginde ketken Nurpolat Kavkazda, Kislovodskiyde onıń qolınan óltiriledi. Óziniń de, ómirlik joldasınıń da ǵárremlik penen haramlıqqa tolı turmıs jolınıń hásiretli aqıbetlerge alıp kelgenin ańlaǵan Ulperi ózi shańaraǵına ot qoyadı. Ol ózi menen turmay kúyewi Taspolattıń qol astında isleytuǵın Sherniyazdı da joldan shıǵaradı. Óziniń kúni ushın Sherniyaz Ulperini oynas tutadı, onıń menen turmay perzenti menen qosa hayalınan ajırasadı, óziniń qarawındaǵı dúkanshı qızǵa úylenedi. Óziniń ham Taspolattıń qılmısın jasırıw ushın dúkanǵa ot beredi. Biraq qutıla almaydı, jumısı tekserilip, moynına kóp pul túsedi, basqa da qılmısları da áshkaralanadı.

K.Raxmanovtıń "Kelin", "O dúnyaǵa mirát", "Eglengen báhár", "Toǵız tońqıldaq, bir shińkildek", "Jaralı júrekler", "Laqqılar emlewxanada", "Injıqtın muhabbatı" sıyaqlı pesaları bar. Oǵan "Kelin", "O dúnyaǵa mirát" pesaları ushın Berdaq atındaǵı mámleketlik sıylıq berildi.

"Laqqılar emlewxanada" komediyasında bir palatadaǵı bes biytaptıń táǵdiri súwretlenedi. Olardıń minez-qulqı hár túrli bolǵanınday nawqasları da hár qıylı. Kolxozdıń brigadiri Palım mashinasın aydap kiyatırıp, nasıbayın túkirejaq bolǵanında joldın shetindegi stolbaǵa dúgisip, mashinası awdarıladı, ayaǵı sınadı. Dáwen bolsa Sum qıyalı buzıq hayaldıń hám onıń sheriginiń soqqısınan bası jarılǵan, Nurman araq dep kislota iship jibergen. Doxodbay traktorın izeykeshke awdarıp jaraqatlanǵan. Alpamıs tóbelesten qolın sındırıp aladı.

"Toǵız tońqıldaq, bir shińkildek" komediyası usı attaǵı xalıq ertegi tiykarında jazılǵan.

"Egelengen báhár" pesası úsh aktli, bes kartinalı muzıkalı drama. Pesa qaharmanları Arıslanbay, Zıyada, Saltanat, Artıqbay, Sabır. Arıslanbay bir topar mexanizatorlar menen tıń jerlerdi ózlestiriwge ketedi. Sonsha uzaqta júrse de Zıyada menen xat alısıp turadı. Bunı brigada aspazı Sabır iske asıradı. Zıyadanıń ákesi nawqaslı bolǵnalıqtan oǵan shıpaker jigit bekitilgen edi. Arıslanbay traktorshı bolǵanlıqtan Saltanat qızın oǵan múnásip kórmeydi. Unatpasa da Artıqbayǵa turmısqa shıǵıwǵa májbúrleydi. Buǵan qayılshılıq bermegen Zıyada úyinen shıǵınıp, óziniń anasın izlep ketedi. Xızmette júrgende aydap kiyatırǵan traktorı qulap, astında qalıp qoyǵan Arıslanbaydıń ómiri qáwip astında qaladı. Emlewxanada uzaq jatıp sawalıp shıqqan Arıslanbay shólistandaǵı brigadasına kelip, jerge shigit sewip, paxta egisin baslaydı. Zıyada Arıslanbaydı izlep keledi hám turaqlı túrde brigadada islep qaladı. Sońınan qızın izlep kelgen Saltanat Zıyada menen Arıslanbaydıń qosılıwına ákesinin ırza ekenligin aytadı. Olardı brigada aǵzaları qutlıqlaydı.

"O dúnyaǵa mirát" atlı eki bólimli, bes kartinalı prolog hám epilogtan ibarat tragikomediya "Aqıbet" romanınıń syujeti tiykarında jazılǵan.

"Kelin" komediyasında paxtashılıq kolxozlarında bolıp ótken waqıya qızıqlı súwretlengen. Darımbet degen paxtakesh ǵarrı hawlı Ulbiyke kempir menen oylasıp, institutı pitkereyin dep turǵna balası Zarımbetti keliwden úylendiriw ushın Dáwjan degen adamnın er jetip otırǵan qızına quda túsip qaytadı, biraq balası bunnan xabarı bolmaydı. Bolajaq kelininiń qalıń malı da kópke túsedi, úyine kelip esaplap kórip, bunı tólewge xojalıǵınıń jaǵdayı kótermeytuǵınına anıq kózi jetken Darımbet ǵarrı ham kempiri abırjıwǵa túsedi. Zarımbet ózi menen birge institutı pitkerip shıqqan bir qız benen úyine keledi. Ǵarrı menen kempir buǵan quwanadı. Ádep olar kelininiń qılıqların ersi kóredi. Ulbiyke kempir ayrım ósekshilerdiń sózine erip kelinine urısadı. Zarımbet kolxozda agronom, Ayshaxan sport bólimin basqaradı. Bir kúnleri Ayshaxannıń ákesi Sabır Axmetovich úyine keledi. Darımbet ǵarrı óziniń qudası menen tanısıp quwanadı. Urısta mayor Sabır Axmetov komandirlik etken rotada kishi serjant Narımbet áskeriy xızmette boladı.

"Injıqtıń muhabbatı" komediyasında Qudıyar ǵarrı jası qırqqa jaqınlap qalsa da ele úylene almay júrgen balası Ǵarrıbaydıń obrazı súwretlengen. Ol balası Ǵarrıbaydı qolınan jeteklep, hátte geyde moynına jip salıp ta úylendiriw máqsetinde qızlardıń úy ine alıp baradı. Biraq uyalshaq, ınjıq Ǵarrıbay ákesiniń aytqanına júrmeydi. Soǵan qarap Ǵarrıbaydı sırttan qaraǵan adam onıń ebi joq dep oylaydı. Biraq onıń qolınan úy jumıslarınıń barlıǵı keledi. Bir kúni qoradaǵı buwaz sıyır tuwa almay qıynaladı. Bunı kórgen Qudıyar mal shıpakerin izlep ketedi. Ǵarrıbay sıyırǵa qarap qaladı. Usı waqıtları birinshi kóriwge barǵan qızı Gúmisaydıń anası Zıyada kelip "biziń qızdı ne qıldıń, almasań bir juwabın ber" deydi. Ǵarrıbay Gúmisayǵa úylenbeytuǵının aytadı. Kempir ketkennen keyin Ayjamal, Rısgúl degen qızlar Ǵarrıbaydı izlep keledi, olar da oǵan qosılıwǵa támedar bolıp júrgen eken, sebebi ákesiniń májbúrlewi menen olardı da ayttırıp barǵan edi. Unatpaytuǵın tús bildirgen Ǵarrıbay olardı da úyine qaytaradı. Kóp tolǵaqtan keyin qızıl sıyır buzaw tuwadı. Usı waqıtları Qudıyar ǵarrı Aysholpan degen qızdı ertip keledi, ol usı awılǵa jaqında kelegn mal dárigeri eken, Sıyırdıń aman-saw bosanǵanın bilgen Qudıyar ǵarrı da, Aysholpan da quwanadı. Birinshi kóriwden-aq Ǵarrıbay menen Aysholpan bir-biri menen til tabısıp sóylesip kete beredi. Muhabbattıń ne ekenin usı waqıtqa deyin bilmey júrgen Ǵarrıbay "usı qız mende muhabbat payda qıldı, Aysholpansız endi jasay almayman" deydi. Aysholpan da onı unatıp, ekewi turmıs quradı. Ǵarrıbaydıń quwanıshınıń ústine quwanısh qosıladı, onıń konkursqa jibergen awıl qurılısı boyınsha joybarı birinshi orınǵa hám aqshalay sıylıqqa miyasar boladı.

Shayır, prozaik hám dramaturg K.Raxmanov qaraqalpaq ádebiyatında ólmes shıǵarmalar jaratıp, onın rawajlanıwında salmaqlı úles qostı.