Kúlkili sózler

Ku'lkili so'zler - xalıq awzınan jıynaw ha'm baspa so'zde ja'riyalaw qaraqalpaq folklorının' basqa janrlarına qarag'anda son'ıraq qolg'a alındı.

1959-jılı Ózbekstan İlimler Akademiyası Qaraqalpaqstan filialının' N.Da'wqaraev atındag'ı tariyx til ha'm a'debiyat institutının' qaraqalpaq folklorı sektorının' xızmetkerleri folklorımızdın' basqa janrları menen qosa usı janırdı dı jıynawg'a kiristi.

Usının' na'tiyjesinde 60-jıllardın' basında ku'lkili so'zler boyınsha biraz materiallar jıynaldı. 1962-jılı birinshi iret Q.Maqsetov, N.Kamalov, Q.Mambetnazarovlar ta'repinen "Qaraqalpaq xalıq do'retpeleri ha'm anekdotlar" degen kitap basıldı. Usı kitapta Xoja Nasreddin, O'mirbek atına baylanıslı ko'plegen anekdotlar berilgen. Anekdottı o'z aldına janr retinde qaraw N.A.Baskakovtan baslansa (1951), ol haqqında qısqa pikir ju'ritiw Q.Mambetnazarovtın' erteklerge baylanıslı izertlewinde ko'rinedi. 1992-jılı Yu.Paxratdinovtın' "O'mirbek laqqı ha'm yumor-satira ma'selesine" kitabında O'mirbektin' ko'p g'ana tallaw islegeni ha'm olardın' ideyalıq ha'm ko'rkemlik o'zgesheliklerine durıs baha berilgen. Ku'lki so'zler bular belgili bir qısqa syujetke qurılg'an, aytılg'anda ku'lki tuwdıratug'ın, u'lken ko'lemli bolg'an awızeki prozalıq do'retpeler. Ku'lkili so'zlerdin' mazmunı og'ada bay. Olar ku'n ko'ristin', adam turmısının' ha'mme jaqları boyınsha da aytıla beriwi mu'mkin. Unamlı qubılıslar, waqıyalar haqqında da ku'lkili so'zler do'retilgen. Ha'r bir xalıqta ku'lkili so'zler belgili bir adamlardın' atına baylanıslı aytılıp, sonı qaharman qılıp aytıw da'stu'r bolıp ketken. Al qaraqalpaqlardın' ku'lkili so'zleri Xoja Nasraddin, Aldar ko'se atlarına baylanıslı aytılsa da bizin xalqımızdın ku'lkili so'zinin' tiykarg'ı qaharmanı - O'mirbek laqqı bolıp esaplanadı. Laqqı dep ku'lkili so'z aytatug'ın adamlardı o'z so'zi menen ku'ldiretug'ın basqıshıl, so'z basqısının' ustasın, sheberin aytadı. O'mirbek laqqı haqıyqatında da XIX a'sirdin' ekinshi yarımında Shımbay do'gereginde jasag'an adam. Ataqlı biy Erejep tentektin' zamanlası o'z da'wirinde-aq ushırma so'z aytıw boyınsha atı-hawazı pu'tkil elimizge jayılg'an ko'rkem so'z jarıstırıwda aldına adam salmag'an kisi bolg'an. Mısal: "Tabag'ımdı taba almay ju'rmen" ku'lkili so'zin alayıq. Onda O'mirbektin' bala waqtında qon'sıg'a bir tabaq duwrama alıp shıqqanı, shıqqan jerde to'gip alg'anı ga'p bolıp, mınaday juwmaqlap ku'lki so'z beriledi: - Bunı esiteken kempiri -To'ktin'be qırshın? - dep baqırıptı. - Sonda O'mirbek: - Yag'aw apa tabag'ımdı taba almay ju'rmen - depti. Joqarıdag'ı ku'lkili so'zlerdin' O'mirbektin' oylap tapqıshlıg'ı, danalıg'ı en' qıyın jag'dayda da onnan jol tawıp shıg'atug'ınlıg'ı ko'rkem so'zge asa uqıplılıg'ı adamlardı ha'tte esheyin ha'reketleri menen de ku'ldire alatug'ınlıg'ı ko'rinip turadı. O'mirbektin' ku'lkili so'zleri adamlarg'a ku'lkili la'zzet bag'ıshlaydı.