Jizzaq qalası

Jizzax (ózbekshe Jizzax, Жиззах) — Jizzax — Ózbekstan Respublikasınıń Jizzaq wálayatındaǵı qala. Wálayattıń basqarıw, ekonomikalıq hám materiallıq orayı. Sangzor dáryası boyında, 460 m biyiklikte jaylasqan. Tashkent-Samarqand temirjol hám Úlken Ózbekstan traktı jaǵasında. Maydan 0, 7 mıń km2. Xalqı 132,5 mıń adam (2000; 1939-jıl 9 mıń, 1959-jıl 15 mıń, 1970-jıl 35 mıń adam), tiykarınan ózbekler; orıs, tatar, ukrain, Iraniy hám basqalar da jasaydı. Tashkentten 203 km. Temir jol stansiyası. Íqlımı keskin kontinental. Yanvardıń ortasha temperaturası 1, 5°, minimum temperatura −35°, iyuldıń ortasha temperaturası 28,5°, maksimum temperatura −46°.

Jizzax wálayatı

Tariyxı

Grek solnomachilari Gazoni bólek tilge aladı. Arxeologlar Gazo qalasınıń ornın anıq hám tıyanaqlı tayın etpese de, tariyxıy dereklerde onı Samarqand hám Tashkent aralıǵında jaylasqanlıǵı aytıladı. Ilimpazlar Gazoni áyyemgi Jizzax dep shama etedi. Taponimist ilimpazlar Jizzax atınıń suǵdi tilindegi „Dizak“ („qal'acha“) sózi menen baylanıstıradı. Tariyxta ol Dizax atı menen júrgizilgen. Jizzax Orta Aziyadan ótken birneshe áyyemgi kárwan jolınıń tutasqan jayında payda bolǵan. Jazba dereklerde, dáslep, arab geograf ilimpazları hám sayaxatshılarınan Ibn Havkal hám Múqaddesiplerdiń dóretpelerinde Ustrushonanıń Faknon wálayatındaǵı qala dep tilge alınadı. Qala arablar basıp alıwınan aldın da ámeldegi bolǵan. Jizzax 9-10 -ásirlerde Samaniyler, 11-13-ásir basında Qaraxaniylar, Xorezmshahlar mámleketi, 14-15-ásirlerde Temuriylar mámleketi, 16-18-ásir 1-yarımında Buxara xanlıǵı 18-ásir 2-yarımınan 1866-jılǵa shekem Buxara baǵınıqlı bolǵan. Qala bir neshe ret krizisqa ushırap, taǵı qayta tiklengen. 16 -17-ásirlerde xalıq házirgi eski bazardaǵı Oratepaǵa kóshken. 19-ásir 60-jıllarında ol da búlginshilikke ushıraǵan. Keyinirek taǵı tiklengen. 19-ásir 2-yarımınan Turkstan general gubernatorlıǵı quramına kiritilgen. Jizzaxta digirman, juwazxana, temirshilik ustaxanaları, gúzeshilik kárxanaları hám basqalar islep turǵan. Qala 16 -19 -ásirlerde kóplegen tariyxıy waqıyalardıń gúwası bolǵan. 1571-jılda Abdullaxannıń Sahrası qıpshaq xonı Babaxan hám Tashkent hákimi Darveshxan menen Jizzaxtaǵı duslasıwı qalaǵa kóp shıǵın jetkizgen. 1866-jıl 12-18-oktyabrda Jizzax qorǵanı orıs shabıwılshıları tárepinen qolǵa alınıp , wayranaga aylantırılǵan. 1916-jıldaǵı Jizzax kóterilisinde qala orıs kolonizatorları tárepinen taǵı wayran etilip, xalıq jawızlarsha qırılǵan. Jizzaxta 1920-jıllardan baslap jańa kárxanalar qurılǵan. 1930-jıl jergilikli shiyki ónim menen isleytuǵın hák zavodı, 1932-jıl qala elektr stansiyası, 1942-jılda paxta zavodı, 1943-jılda awıl xojalıǵı mashinaların qayta ońlaytuǵın zavod, 1949-jılda may-sir zavodı, 1960 -jılda Ózbekstanda eń iri qurılıs materialları kombinatı jumısqa tústi. Xatkershól hám Qarsı shólin suwǵarıw ushın polietilen trubalar hám polixlorvinil ónimleri islep shıǵarılatuǵın ximiya kombinatı (1969), elevator, un zavodı hám aralas jem islep shıǵarılatuǵın cexdan ibarat un kombinatı qurıldı (1970). 1971-jılda gerbish zavodı hám Tashkent trikotaj firması filialınıń birinshi basqıshı paydalanıwǵa tapsırıldı. Sonıń menen birge, nan zavodı, tigiwshilik fabrikası ónim bere basladı.

Mákemeler

Jizzaq fantani

Jizzaxta 30 dan artıq sanaat kárxanası islep turıptı. Olar arasında kórkem gúzeshilik buyımları kárxanası, „So'g'diyona“ firmasınıń medicina orayı, sút-may, elektromexanikalıq zavodı, qurılıs materialları kombinatı, temir-beton plitalar islep shıǵarıw kárxanası, sabaq jıynaw, baypaq toqıw, ústki trikotaj, mebel fabrikaları bar. Jizzaxta „Sogplastmaskan“ (Ózbekstan -Siriya), „Bazalt“ (Ózbekstan -Ukraina), „Gúmis“ (Ózbekstan -Tájikstan), „Jibri“ (Ózbekstan -Angliya) qospa kárxanaları islep turıptı. 30 dan zıyat qurılıs shólkemi iskerlik kórsetedi. Qalada ǵárezsizlik baǵı, jabıq suw háwizi, ruwxıylıq hám bilim orayı wálayat bólimi, „Paxtabank“, „Asakabank“, „G'allabank“, „Turaq-jay qurılıs sanaat banki“, „Aziya“ bazarı, „Maqpal“ sawda úyi, Yad qıyabanı, balalar dem alıw baǵı sıyaqlı iri imaratlar paydalanıwǵa tapsırıldı. Qala, máhellelerinde jasawshı xalıq ushın Almazor, Taslaq, Ullıbek, Zergerlik, Ximik, Bobur, Hamzaobod, Oratepalik, Hayrobod, Ravallik atlı zamanagóy máhelle gúzarları bar. Qaladaǵı 280ge jaqın kósheniń uzınlıǵı derlik 240 km ni quraydı. Jizzaxtan Tashkent sh.ga, sonıń menen birge, respublikanıń basqa wálayat oraylarına avtobus qatnaydi. Qala ishinde trolleybus reysi jolǵa qoyılǵan. Xalıqqa 600 den zıyat sawda hám bir qansha xojalıq xızmet kórsetiw shaqapshaları xızmet etedi. Qalada 5 joqarı, 7 orta arnawlı oqıw jurtı, 2 kásip-óner, 3 akademikalıq hám de biznes liceyi, gimnaziya, 30 ǵa jaqın ulıwma tálim mektep bar. Muzıkalı drama, quwırshaq teatri, teleoray, 8 balalar kitapxanası (87 mıń kitap), „Ózbeknavo“ wálayat konsert bólimi, „Ózbekraqs“ birlespesiniń wálayat bólimi, 2 muzey, 2 muzıka, 4 kórkem óner mektep bar. 3 sport mektep, oraylıq stadion, 2 futbol maydanı, 2 júziw háwizi, tennis korti, 32 sport zalı hám birqansha sport maydanları iskerlik kórsetedi.

Tariyxıy estelikler

Orda, Baba Yak, Qaliyatepa, Nurıddin Hoji medresesi sıyaqlı tariyxıy hám arxitekturalıq estelikler saqlanıp qalǵan. Jizzaxta Ya.Ǵ.Ǵulomov (1951, 1960 -61), H. Muhamedov (1956 -59), M. Aminjonova (1964), S. Rahimov (1966 -70), R. A. Badaxov (1980), Ó. Alimov (1982-84) hám basqa arxeologik qazıwlar alıp barǵan. Jizzax aymaǵındaǵı Uchtepadaǵı 3-4-ásirlerge tiyisli mazartepalardan túrli ılaydan islengen ıdıs úzindileri, teńgeler tapıldı Jizzax qasında 1955-jıl Ya.Ǵ.Ǵulomov jez dáwirine tiyisli tas stuldı tapqan.

Ataqlı shaxslar

Jizzaxtan kóplegen ataqlı insanlar: mámleket ǵayratkeri hám jazıwshı Sharof Rashidov, shayır Hamid Alımjon, avtor Jol baslawshı Azimov, Ózbekstan xalıq artisti Xosiyat Azimova, 1941-45-jıllar urısı qahramanları J.Tóreiev, Ye. I.Ivanin, G. M. Gubarkov, Miynet Qaharmanı B. Pirmatov hám basqalar jetisip shıqqan. Qalada „Jizzax dawısı“ gazetası úzliksiz baspa etiledi (adadı 2000)

Hákimleri

1. Kobilov Sırlar Askarovich (marttan [2009-jılǵa shekem] hám Sentyabr 16 2016 ga shekem)
2. Tuxtaev Abduqahhor Xasanovich (16-sentyabr 2016 a — 27-aprel, 2017-jıl)
3. Rahmonqulov Akram Baritdinovich 2017-jıl 27-aprel — 2018-jıl aprel
4. Shukurov Ullı Saparovich 2018-jıl 5-aprelden baslap
5. Xolmurodov Kámal Adhamovich 2021-jıl 19-yanvardan baslap

Ádebiyatlar

Haydarov H. Jizzax wálayatı tariyxı, T. 1996.