Jer bawırlawshılar klasi

Jer bawırlawshılar — haqıyqıy qurǵaqlıqta jasawshı haywanlar. Terisi qurǵaq, dem alıwda qatnaspaydı. Máyegin qurǵaqlıqqa qoyadı. Ókpe arqalı dem aladı. Bul klass qabırshaqlılar, tasbaqalar, krokodiller otryadlarına bólinedi.

Juwırǵısh kesirtkeniń dúzilisi, kóbeyiwi hám rawajlanıwı

Jasaw ortalıǵı hám sırtqı dúzilisi. Juwırǵısh kesirtke Orta Aziyanıń shól hám taw aldı tegisliklerinde tarqalǵan. Terisi kúl reń, jasıl-kúl reńli túste bolǵanlıqtan onı shópler arasında jırtqısh haywanlar jaqsı bayqamaydı. Olar jup bolıp jasaydı, hár qıylı shıbın-shirkeyler menen azıqlanadı. Juwırǵısh kesirtkeniń uzınlıǵı quyrıǵı menen birge 15—20 sm ge jetedi. Konus sıyaqlı bası háreketsheń, qısqa moyın arqalı denesine tutasadı. Tumsıǵınıń ushında eki murın tesigi, onnan keyinirek—basınıń eki qaptalında kózleri jaylasadı. Kózinde joqarǵı hám tómengi qabaqları menen bir qatar juqa perdege uqsas jelpildep turǵan úshinshi qabaǵı da boladı. Tez-tez ashılıp hám jabılıp turatuǵın bul úshinshi qabaq kesirtkeniń kózin mudamı ıǵallap turadı. Kózleriniń artında jaylasqan dóńgelek baraban perde sırtqı qulaq tesigin jawıp turadı. Kesirtke júdá jaqsı esitedi. Hátte shıbın-shirkeylerdiń júrgende shıǵaratuǵın dawısın da esitedi. Kesirtkeniń tili—seziw hám dám biliw organı esaplanadı. Ol uzın tilin tez-tez shıǵarıp, aylanasındaǵı zatlardı bilip aladı.Kesirtkelerdiń ayaqlarında bes barmaǵı bar. Ayaqlar denege eki qaptaldan birikkenlikten denesin tik kóterip turmaydı. Sonlıqtan, háreket etip atırǵan kesirtkeniń qarnı jerge tiyip turadı; quyrıǵi júriwge járdem beredi. Kesirtkeniń qurǵaq denesi múyizli qabırshaqlar menen qaplanǵan. Qabırshaqlar kesirtkeniń tumsıǵı hám qarnınıń aldında ırı qalqan tárizli plastinkalardı, barmaqlarınıń ushında múyiz tırnaqlardı payda etedi. Múyizli teri haywannıń ósiwine kesent etedi. Sonlıqtan, barlıq jer bawırlawshılar sıyaqlı kesirtkeler de tek ǵana túlew dáwirinde ósedi. Jazda kesirtke 4—5 ret túleydi. Túlegende onıń góne terisi bóleklenip túsip qaladı, ornına tazası shıǵadı. Kesirtkeniń denesi taza terisi qartayǵansha óse beredi. Ishki dúzilisi. Kesirtkeniń ishki dúzilisi kóp jaǵınan baqanikine uqsasa da, ayırım organları onnan parıq qıladı. Ásirese, onıń bası 8 moyın omırtqa arqalı denesine háreketsheń birikken. Kókirek omırtqalarınıń hárbirine eki qaptaldan birewden qabırǵalar tutasqan. Qabırǵalardıń ekinshi ushı tós súyegine tutasadı. Kókirek omırtqaları, qabırǵalar hám tós súyegi birgelikte kókirek quwıslıǵın payda etedi. Kókirek quwıslıǵında ókpe hám júrek jaylasqan.Kesirtke tek ókpe arqalı dem aladı. Kesirtkeniń ókpesi baqanıkine qaraǵanda quramalıraq dúzilgen yaǵnıy ókpesiniń dıywalları kóplegen ketekshelerge bólingen. Sonlıqtan, ókpeniń gaz almasıw beti birqansha keńeygen. Kesirtkeniń júregi baqanikindey eki bólme hám bir júrek qarın-shasınan turadı, biraq birqansha quramalı dúzilgenligi menen jer-suw haywanlarınan ayırılıp turadı. Solay bolsa da, olardıń organizminde zat almasıw áste boladı. Kesirtkeler suwıq qanlı haywanlar bolǵanlıqtan denesiniń temperaturası qorshaǵan ortalıqtıń temperaturasına baylanıslı boladı. Soǵan baylanıslı suwıqntúsiwi menen olardıń háreketi páseyip, barlıq jer bawırlawshılar sıyaqlı buyıǵıp uyqılap qaladı.Kesirtkeniń as sińiriw, bólip shıǵarıw hám nerv sistemasınıń dúzilisi de jer-suw haywanlarına uqsaydı. Biraq dene teń salmaqlıǵın saqlaytuǵın hám háreketin basqaratuǵın kishi miyi birqansha kúshli rawajlanǵan. Sonlıqtan kesirtkeler jer-suw haywanlarına qaraǵanda tez hám hár túrli háreket etedi. Kóbeyiwi hám rawajlanıwı. Jer bawırlawshılardıń máyegi urǵashısınıń jınıs jolında tuqımlanadı. Erkeginiń spermatozoidları urǵashısınıń kloakasına túsedi. Jer bawırlawshılarda basqa haqıyqıy qurǵaqlıqta jasawshı haywanlar sıyaqlı ishki tuqımlanıw payda boladı.Urǵashı kesirtke 5 ten 15 ke shekem tuqımlanǵan máyeklerdi kún nurı túsip turatuǵın jerge tuwadı. Máyekleri topıraq penen azıraq kómip qoyıladı. Máyegi birqansha iri hám sarıwızı kóp bolıp, sırtı qalıń qabıq penen qaplanǵan. Qabıq máyekti kewip ketiwden saqlaydı. Máyektiń sarıwızı rawajlanıp atırǵan embrion ushın azıq bolıp esaplanadı. Kesirtke máyeginen jetilgen haywanǵa uqsaytuǵın kishkene kesirtke shıǵadı. Regeneraciyası. Eger jırtqısh haywan kesirtkeni quyrıǵınan tislep alsa, ol quyrıǵınıń bir bólimin taslap qashıp ketedi. Úzilip qalǵan quyrıq biraz waqıtqa shekem qıymıldap jatadı. Bul qubılıs quyrıq omırtqalarınıń birewiniń ortasınan sınıwı nátiyjesinde kelip shıǵadı. Keyinirek quyrıǵı jáne tazadan ósip shıǵadı yaǵnıy regeneraciya júz beredi.