Jer-suw haywanları

Jer-suw haywanları klası eń dáslep qurǵaqlıqta jasawǵa ótken haywanlar. Dúzilisi suw hám qurǵaql’iq ortalıǵına beyimlesken. Tórt ayaqta háreket etedi, ókpe hám teri arqalı dem aladı. Júregi úsh kameralı. Máyegin suwǵa taslaydı, lichinkası suwda rawajlanadı. Kópshilik túrleri ushın qurǵaqlıq tiykarǵi ortalıq bolıp esaplanadı.

Kól baqasınıń sırtqı dúzilisi, skeleti hám bulshıq etleri redaktorlaw

Jasaw ortalıǵı hám tirishiligi. Kól baqası jer betinde keń taralǵan,tek ǵana suwıq arqa regionlarda hám biyik tawlı aymaqlarda ushıraspaydı. Jıldıń jıllı máwsimlerinde onı ıǵallıǵı kóp jerlerde, dushshı suw basseynleri hám olarǵa jaqın jerlerde ushıratıw múmkin. Tirishiliginiń kóp bólimi qurǵaqlıqta ótse de, suwdan hesh waqıtta alıslap ketpeydi. Baqa japlardıń ultanlarındaǵı ılaylarǵa kómilip yamasa suw astındaǵı ósimliklerdiń arasında, tereklerdiń tamırınıń geweklerine kirip qısqı uyqıǵa ketedi.Kól baqası kúndiz suw jaǵasında aw qıladı. Ol qońız, shıbın, súyir shıbın, órmekshi sıyaqlı mayda omırtqasız haywanlar menen azıqlanadı. Jemtigin uslaw ushın baqa qıymıldamay ańlıp otıradı. Baqalar tekǵana háreketlengen jemtikti bayqaydı. Baqa awzınan uzın jabısqaq tilin shıǵarıp, jemtikti tili menen jabıstırıp aladı. Sırtqı dúzilisi. Baqanıń denesi jalpaq, úlken jalpaq bası denesine birigip ketkenlikten moynı bilinbeydi. Bası denesine háreketsheń birikkenligi menen balıqlardan parıq qıladı. Baqanıń moynı qısqa bolsa da, basın hár tárepke buradı hám iyedi. Basınıń eki qaptalına bórtip shıqqan kózlerin ústingi hám tómengi tárepinen háreketsheń qabaqlar qorǵap turadı. Qabaqlar kózdi ıǵallap, onı kewip ketiwden saqlaydı. Bir jup murın tesigi kózleriniń aldında jaylasqan. Murın iyis biliw hám dem alıw xızmetin atqaradı. Murın quwıslıǵı awız boslıǵı menen tutasqan. Baqa hám basqa jer-suw haywanları atmosfera hawası menen dem aladı. Hawa murın tesigi arqalı ókpege ótedi. Murnı hám kózleri basınıń ústingi bóliminde jaylasqan. Baqa tek ǵana murnın hám kózin suwdan shıǵarıp, átiraptı baqlap turadı. Baqa suw astına súńgigende arnawlı klapanlar onıń murın tesigin bekitip, dem alıw jolına suw ótkermeydi. Baqanıń kóziniń artında jaylasqan baraban perdesi esitiw organı bolıp tabıladi. Erkek baqalarda basınıń eki qaptalında dawıstı kúsheytiwshi kúl reń quwıqshalar — rezonatorları boladı. Baqalar kóbeyiw dáwirinde baqıldaǵan dawıs shıǵaradı.Baqa hám barlıq qurǵaqlıqta jasawshı xordalı haywanlardıń eki jup júriw ayaqları rawajlanǵan. Aldınǵı ayaqları, iyin, bilek hám pánje; artqı ayaqları san, baltır hám taban bólimlerinen turadı. Baqanıń aldınǵı ayaqları tórt barmaqlı bolıp, besinshi barmaǵı rawajlanbaǵan.Artqı ayaqları bes barmaqlı, olardıń arasında tartılǵan júziwshi perdeleri boladı. Artqı ayaqları aldınǵı ayaqlarına qaraǵanda uzınlaw hámkúshli boladı. Qurǵaqlıqta baqa artqı ayaqların tirep sekiredi, suwda bolsa artqı ayaqların alma-gezek búgip hám jazıp júzedi. Baqanıń terisinde silekeylı zatlar shiǵarıwshı júdá kóp bezler boladı. Bul suyıqlıq onıń terisin ıǵallap, kewip ketiwden saqlaydı. Skeleti hám bulshıq etleri. Baqa skeletiniń tiykarǵı bólimleri sazan balıqtıń skeletine uqsas súyeklerden turadı (70-súwret). Biraq qurǵaqlıqta jasawǵa iykemlesiwi hám ayaqlarınıń payda bolıwı menen olardıń skeletiniń dúzilisinde bir qatar ózine tán ózgeshelikler payda bolǵan. Atap aytqanda, omırtqa baǵanası moyın omırtqası arqalı bas súyegi menen háreketsheń birikken. Baqanıń qabırǵaları rawajlanbaǵanlıqtan kókirek quwıslıǵı da bolmaydı. Quyrıq omırtqaları birigip uzın quyrıq súyegin payda etedi. Baqanıń aldınǵı hám artqı ayaqlarınıń skeleti belbew súyekleri arqalı omırtqa baǵanası menen tutasadı. Aldınǵı ayaqlar skeleti bir iyin, eki bilek hám birneshe pánje súyeklerinen turadı.Olardıń iyin belbewi: ekewden kókirek tiregi, palwan hám jawırın súyekleri arqalı omırtqa baǵanasına birigedi. Belbew súyekleriniń ekinshi ushı tós súyegine birikken. Artqı ayaqlar san, baltır, taban, pánje súyeklerinen ibarat. Artqı ayaqlardıń belbewi óz ara háreketsiz birikken úsh jambas súyekten turadı. Jambas súyekleri artqı ayaqlar ushın tirek boladı. Suwda hám qurǵaqlıqta jasawshılar aldınǵı hám artqı ayaqlarınıń barlıq súyekleri bir-biri menen buwınlar arqalı háreketli birikken; bulshıq etleri kúshli rawajlanǵan. Sonıń ushın, olardıń háreketi balıqlarǵa qaraǵanda hár qıylı hám quramalı boladı.