Qaraqalpaqsha Wikipedia

Informaciyalıq jámiyet

Informaciyalıq jámiyet (ingl. information society) ‒ bul informaciyanı paydalanıw, jaratıw, tarqatıw, qayta islew hám birlestiriw áhmiyetli iskerlik bolǵan jámiyet yamasa submádeniyat.[1] Onıń tiykarǵı háreketlendiriwshi kúshleri - informaciya hám kommunikaciya texnologiyaları bolıp, olar informaciyanıń hár qıylı formalarınıń tez ósiwine alıp keldi. Bul teoriyanıń tárepdarları bul texnologiyalar bilimlendiriw, ekonomika, densawlıqtı saqlaw, húkimet, sıyaqlı sociallıq shólkemlesiwdiń eń áhmiyetli formalarına tásir etip atır dep esaplaydı. Jámiyettiń bul formasına qatnasa alatuǵın adamlar geyde kompyuter paydalanıwshıları yamasa K.Mossberger tárepinen "Internetti úziliksiz hám nátiyjeli paydalanatuǵınlar" dep anıqlanǵan cifrlı puqaralar dep ataladı. Bul adamzattıń jámiyettiń jańa hám basqasha basqıshına kirip atırǵanın kórsetiw ushın anıqlanǵan onlaǵan internet terminleriniń biri.[2]

Bul turaqlı ózgeristiń ayırım belgileri texnologiyalıq, ekonomikalıq, kásiplik, keńislik, mádeniy yamasa bulardıń hámmesiniń birikpesi bolıwı múmkin.[3] Informaciyalıq jámiyet sanaat jámiyetiniń dawamshısı sıpatında qaraladı. Buǵan jaqın túsinikler - postindustrial jámiyet (postfordizm), postmodern jámiyeti, kompyuter jámiyeti hám bilim jámiyeti, telematikalıq jámiyet, tamasha kórsetiw jámiyeti (postmodernizm), Informaciyalıq Revolyuciya hám Informaciya Dáwiri, tarmaq jámiyeti.

Anıqlama

Házirgi waqıtta informaciyalıq jámiyet dep neni anıq anıqlaw múmkin hám bul terminge neni kirgizbew kerekligi haqqında ulıwma qabıl etilgen túsinik joq. Kópshilik teoretikler transformaciyanıń 1970-jıllar, Socialistlik Shıǵıstıń 1990-jıllardıń basındaǵı ózgerisleri hám házirgi kúndegi tiykarǵı tarmaq principlerin qáliplestirgen 2000-jıllar dáwiri arasında baslanǵanın hám házirgi waqıtta jámiyetlerdiń islew usılın túp-tiykarınan ózgertip atırǵanın moyınlaydı. Informaciyalıq texnologiya internetten de keńirek, sebebi internetti joybarlaw hám paydalanıw principleri basqa tarawlarǵa da tásir etedi, hám belgili bir medianıń yamasa óndiristiń belgili bir usıllarınıń tásiri qanshelli úlken ekenligi haqqında pikir alısıwlar bar. Frenk Vebster informaciyalıq jámiyetti anıqlaw ushın qollanılıwı múmkin bolǵan informaciyanıń bes tiykarǵı túrin atap ótedi: texnologiyalıq, ekonomikalıq, kásiplik, keńisliklik hám mádeniy.[3] Vebsterdiń pikirinshe, informaciyanıń tábiyatı biziń búgingi jasaw tárizimizdi ózgertti. Biziń ózimizdi qalay tutıwımız teoriyalıq bilim hám informaciya dógereginde toplanǵan.

Kasivulaya hám Gomo (Makerere Universiteti) informaciyalıq jámiyetler - bul ekonomikalıq, sociallıq, mádeniy hám siyasiy transformaciya ushın informaciyalıq texnologiyalardı paydalanıwdı kúsheytken jámiyetler ekenligin aytıp ótedi. 2005-jılı húkimetler Tunis Minnetlemesinde Informaciyalıq Jámiyet tiykarlarına sadıqlıǵın tastıyıqladı hám Informaciyalıq Jámiyet ushın Tunis Kún Tártibinde ámelge asırıw hám baqlaw tiykarların belgilep berdi. Ásirese, Tunis Kún Tártibi birinshi basqıshta sheshilmegen rawajlanıw ushın IKT lardı qarjılandırıw hám Internetti basqarıw máselelerin qarap shıqtı.

Antonio Negri sıyaqlı ayırım adamlar informaciyalıq jámiyetti adamlar materiallıq emes miynet etetuǵın jámiyet sıpatında táriyipleydi.[4] Bul arqalı olar bilim yamasa mádeniy artefaktlardı islep shıǵarıwdı názerde tutqan bolıp kórinedi. Bul modeldiń bir mashqalası - ol jámiyettiń materiallıq hám tiykarınan sanaat tiykarın itibarǵa almaydı. Degen menen, ol jumısshılar ushın bir mashqalanı, yaǵnıy bul jámiyettiń islewi ushın qansha dóretiwshi adam kerek ekenligin kórsetedi. Mısalı, kóp sanlı ataqsız adamlardıń ornına bir neshe juldız orınlawshılar jetkilikli bolıwı múmkin, sebebi sol orınlawshılardıń jumısın ańsat tarqatıw múmkin, bul barlıq ekinshi dárejeli qatnasıwshılardı bazardıń tómengi qatlamına túsirip taslaydı. Házirgi waqıtta baspagerlerdiń tek eń kóp satılatuǵın avtorların járiyalawı hám - hátte olar turaqlı satılsa da - qalǵanlarınan qashıwǵa háreket etiwi ádettegi jaǵdayǵa aylandı. Filmler kóbirek hám kóbirek, tarqatıw kóz-qarasınan, birinshi háptedegi kórsetkishleri menen bahalanbaqta, kóp jaǵdaylarda awızdan-awızǵa tarqalıp rawajlanıw múmkinshiligin joq etpekte.

Maykl Baklend óziniń "Informaciya hám Jámiyet" kitabında jámiyettegi informaciyanı táriyipleydi. Baklend informaciyanıń hár bir adamnıń jeke tájiriybesine baylanıslı hár qıylı túsindiriliwi múmkin degen pikirdi bildiredi.[5]

Informaciya metaforaları hám texnologiyaları óz-ara baylanısta alǵa jıljıytuǵının esapqa alıp, ayırım jámiyetlerdi (ásirese yapon jámiyetin) biz onı sonday dep oylaǵanımız ushın informaciyalıq jámiyet dep táriyipley alamız.

"Informaciya" sózi kóp hár qıylı usıllarda túsindiriliwi múmkin. Baklendtiń "Informaciya hám Jámiyet" kitabına muwapıq, mánislerdiń kópshiligi adamzat biliminiń úsh kategoriyasına kiredi: bilim sıpatındaǵı informaciya, process sıpatındaǵı informaciya hám zat sıpatındaǵı informaciya.[6]

Solay etip, Informaciyalıq Jámiyet búgingi jámiyette kommunikaciya hám informaciyaǵa berilgen sociallıq áhmiyetke tiykarlanadı, bunda sociallıq, ekonomikalıq hám mádeniy qatnasıqlar qamtılǵan.[7]

Informaciyalıq Jámiyette informaciyanı jıynaw, qayta islew hám xabarlasıw processi onı sıpatlaytuǵın tiykarǵı element bolıp tabıladı. Solay etip, bunday jámiyette onıń úlken kópshiligi xızmet kórsetiwge baǵıshlanadı hám bul xızmetler informaciyanı qayta islew, tarqatıw yamasa paydalanıwdan ibarat boladı.[7]

Jámiyette kompyuter informaciyasınıń ósiwi

 
Internet users per 100 inhabitants
Derek: Xalıqaralıq Telekommunikaciya Birlespesi.
 
Dúnya júzi boyınsha saqlanǵan maǵlıwmatlardıń muǵdarı 1980-jıllardan baslap úlken ólshemde arttı hám 2007-jılǵa kelip, onıń 94% cifrlı túrinde saqlandı.

Texnologiyalıq jaqtan baylanısqan informaciyanıń muǵdarınıń ósiwi hár qıylı jollar menen ólshengen, sonıń ishinde jámiyettiń informaciyanı saqlaw, informaciyanı jetkeriw hám informaciyanı esaplaw ushın texnologiyalıq imkaniyatları arqalı.[8] Esaplawlar boyınsha, dúnyanıń informaciyanı saqlaw boyınsha texnologiyalıq imkaniyatı 1986-jıldaǵı 2.6 (optimal qısılǵan) eksabayttan, yaǵnıy 1986-jılı adam basına 730-MB CD-ROM diskinen kem bolǵan muǵdardan (adam basına 539 MB), 2007-jılı 295 (optimal qısılǵan) eksabaytqa deyin ósti. Bul 2007-jılı adam basına 60 CD-ROM diskine teń bolǵan informaciya muǵdarına tuwrı keledi[9] hám jılına ortasha 25% ósim tezligin kórsetedi. 2007-jılı dúnyanıń bir tárepleme translyaciya tarmaqları arqalı informaciya alıw boyınsha ulıwma texnologiyalıq imkaniyatı kúnine adam basına 174 gazetaǵa teń bolǵan informaciya muǵdarına tuwrı kelgen.[10]

Dúnyanıń eki tárepleme telekommunikaciya tarmaqları arqalı informaciya almasıw boyınsha ulıwma nátiyjeli imkaniyatı 1986-jılı 281 petabayt (optimal qısılǵan) informaciyanı, 1993-jılı 471 petabayttı, 2000-jılı 2.2 (optimal qısılǵan) eksabayttı hám 2007-jılı 65 (optimal qısılǵan) eksabayttı quradı, bul 2007-jılı kúnine adam basına 6 gazetaǵa teń bolǵan informaciya muǵdarına tuwrı keledi.[9] Dúnyanıń adam basqarıwındaǵı ulıwma maqsetli kompyuterler menen informaciyanı esaplaw boyınsha texnologiyalıq imkaniyatı 1986-jıldaǵı 3.0 × 10^8 MIPS ten 2007-jılı 6.4 x 10^12 MIPS ke deyin ósti, sońǵı eki on jıllıqta jılına 60% dan artıq eń joqarı ósim tezligin kórsetti.

Djeyms R. Beniger házirgi jámiyette informaciyanıń zárúrligin tómendegishe táriyipleydi: "Materiallıq processlerdi jansız energiya dereklerin qollanıw arqalı industrializaciyalaw nátiyjesinde payda bolǵan anaǵurlım artqan qadaǵalaw zárúrligi, erte industrial dáwirde (1740-1830) avtomatik keri baylanıs texnologiyasınıń tez rawajlanıwına sebep bolǵan bolıwı múmkin" (174-bet) "Hátte jetilisken keri baylanıs qadaǵalawı menen de, óndiristiń shiyki zatlarınıń kiris maǵlıwmatları sıpatında ǵana emes, al sonıń menen birge aqırǵı tutınıwǵa tarqatılatuǵın shıǵıs maǵlıwmatları sıpatında da materiya hám energiyanı qayta islewdiń jetilisken usılları bolmaǵanda, sanaat rawajlana almaǵan bolar edi."(175-bet)[2]

Informaciyalıq jámiyet modeliniń rawajlanıwı

 
Kolin Klarktıń texnologiyalıq ózgeriske ushıraǵan ekonomikanıń sektor modeli. Keyingi basqıshlarda ekonomikanıń Tórtinshi sektorı ósedi.

Informaciyalıq jámiyet túsinigin rawajlandırǵan dáslepki adamlardıń biri ekonomist Fric Maxlup boldı. 1933-jılı Fric Maxlup patentlerdiń izertlewlerge tásirin úyreniwdi basladı. Onıń jumısı 1962-jılı "AQSHta bilimniń islep shıǵarılıwı hám tarqatılıwı" atlı izertlewde juwmaqlandı. Bul kitap keń kólemde tán alındı[11] hám aqır-aqıbette rus hám yapon tillerine awdarıldı. Yaponlar da informaciyalıq jámiyetti izertledi.

Texnologiyalar hám olardıń házirgi jámiyettegi roli ilimiy ádebiyatlarda hár qıylı atamalar hám túsinikler menen talqılanǵan. Bul bólimde olardıń ayırımları menen tanısamız. Bilim yamasa informaciya ekonomikası, postindustrial jámiyet, postmodern jámiyet, tarmaq jámiyeti, informaciya revolyuciyası, informaciyalıq kapitalizm, tarmaq kapitalizmi hám usıǵan uqsas ideyalar sońǵı bir neshe on jıllıqlar dawamında dodalanıp kelmekte.

Fric Maxlup (1962) bilim industriyası túsinigin kirgizdi. Ol bilim sektorınıń bes tarawın ajıratpastan aldın patentlerdiń izertlewlerge tásirin úyreniwdi basladı: bilimlendiriw, izertlew hám rawajlandırıw, ǵalaba xabar quralları, informaciyalıq texnologiyalar, informaciyalıq xızmetler. Usı kategoriyalastırıwǵa tiykarlanıp, ol 1959-jılı AQSHta ulıwma milliy ónimniń 29 procenti bilim industriyalarında islep shıǵarılǵanın esapladı.[12][13] 

Ekonomikalıq ótiw

Piter Druker materiallıq tovarlarǵa tiykarlanǵan ekonomikadan bilimge tiykarlanǵan ekonomikaǵa ótiw júz berip atırǵanın tastıyıqlaǵan. Mark Porat informaciya ekonomikasınıń birinshi (informaciya tovarları hám xızmetleri, olar tikkeley informaciyanı islep shıǵarıw, tarqatıw yamasa qayta islewde qollanıladı) hám ekinshi sektorın (húkimet hám informaciyalıq emes firmalar tárepinen ishki tutınıw ushın islep shıǵarılǵan informaciyalıq xızmetler) ajıratadı.

Porat informaciya ekonomikasınıń indikatorı sıpatında birinshi hám ekinshi informaciya sektorınıń ulıwma milliy ónimge qosqan ulıwma qosımsha qunın paydalanadı. EHXSH (OECD) ulıwma ekonomikadaǵı informaciya ekonomikasınıń úlesin esaplaw ushın Porattıń anıqlamasın qollanǵan (mısalı, EHXSH 1981, 1986). Usınday indikatorlarǵa tiykarlanıp, informaciyalıq jámiyet ulıwma milliy ónimniń yarımınan kóbisi islep shıǵarılatuǵın hám jumıs islewshilerdiń yarımınan kóbisi informaciya ekonomikasında isker bolǵan jámiyet sıpatında anıqlanǵan.

Daniel Bell ushın xızmetler hám informaciya islep shıǵaratuǵın jumısshılardıń sanı jámiyettiń informaciyalıq xarakterin kórsetetuǵın indikator bolıp tabıladı. "Postindustrial jámiyet xızmetlerge tiykarlanǵan. (...) Bunda áhmiyetli bolǵanı shiyki kúsh yamasa energiya emes, al informaciya. (...) Postindustrial jámiyet - bul jumıs islewshilerdiń kópshiligi materiallıq tovarlar islep shıǵarıwǵa qatnaspaytuǵın jámiyet".

Alen Turen 1971-jılı-aq postindustrial jámiyet haqqında aytqan edi. "Postindustrial jámiyetke ótiw materiallıq tovarlar yamasa hátte 'xızmetler' islep shıǵarıwdan góre, qunlılıqlardı, mútájliklerdi, kóz-qaraslardı ózgertetuǵın simvollıq tovarlar islep shıǵarıwǵa investiciya salıw nátiyjesinde júzege keledi. Industrial jámiyet islep shıǵarıw quralların ózgertken edi: postindustrial jámiyet islep shıǵarıwdıń maqsetlerin, yaǵnıy mádeniyat ózgertedi. (...) Bul jerde sheshiwshi punkt sonnan ibarat, postindustrial jámiyette pútkil ekonomikalıq sistema jámiyettiń ózine qaratılǵan aralasıwınıń obyekti bolıp tabıladı. Sonlıqtan biz onı baǵdarlamalastırılǵan jámiyet dep atay alamız, sebebi bul sóz dizbegi onıń basqarıw, islep shıǵarıw, shólkemlestiriw, bólistiriw hám tutınıw modellerin jaratıw uqıplılıǵın ańlatadı, solay etip bunday jámiyet óziniń barlıq funkcional dárejelerinde tábiyiy nızamlar yamasa mádeniy ózgesheliklerdiń nátiyjesi emes, al jámiyettiń ózi ámelge asırǵan hárekettiń ónimi sıpatında kórinedi" (Turen 1988: 104). Baǵdarlamalastırılǵan jámiyette mádeniy qayta islep shıǵarıw tarawı da, sonıń ishinde informaciya, tutınıw, densawlıqtı saqlaw, izertlew, bilimlendiriw sıyaqlı aspektler de industrializaciyalanadı. Házirgi jámiyettiń ózine tásir etiw uqıplılıǵınıń artıwı Turen ushın jámiyettiń islep shıǵarıwdıń barǵan sayın úlken bóleklerin qayta investiciyalawın hám solay etip ózin islep shıǵarıwın hám ózgertiwin ańlatadı. Bul Turenniń koncepciyasın Daniel Belldiń koncepciyasınan ádewir parıqlandıradı, sebebi Bell jámiyettiń nátiyjeli islewi ushın informaciyanı qayta islew hám payda etiw uqıplılıǵına itibar qaratqan edi.

Jan-Fransua Liotar "sońǵı bir neshe on jıllıqlar dawamında bilim islep shıǵarıwdıń tiykarǵı kúshine aylandı" dep tastıyıqlaǵan. Bilim tovarǵa aylanatuǵın edi. Liotardıń aytıwınsha, postindustrial jámiyet bilimdi qarapayım adamǵa qoljetimli etedi, sebebi bilim hám informaciyalıq texnologiyalar jámiyetke tarqalıp, oraylasqan strukturalar hám toparlardıń Úlken Áńgimelerin buzadı. Liotar bul ózgerip baratırǵan jaǵdaylardı postmodern jaǵday yamasa postmodern jámiyet dep ataydı.

Bell sıyaqlı, Peter Otto hám Filipp Zonntag (1985) informaciyalıq jámiyet - bul jumıs islewshilerdiń kópshiligi informaciyalıq jumıslarda isleytuǵın jámiyet, yaǵnıy olar energiya hám materiya menen emes, al informaciya, signallar, simvollar hám súwretler menen kóbirek islesiwi kerek bolǵan jámiyet dep aytadı. Radovan Rixta (1977) jámiyet xızmetler, bilimlendiriw hám dóretiwshilik iskerlikke tiykarlanǵan ilimiy civilizaciyaǵa aylanǵanın tastıyıqlaydı. Bul ózgeris texnologiyalıq progress hám kompyuter texnologiyasınıń áhmiyetiniń artıwına tiykarlanǵan ilimiy-texnologiyalıq transformaciyanıń nátiyjesi bolar edi. Ilim hám texnologiya islep shıǵarıwdıń tikkeley kúshlerine aylanar edi (Aristovnik 2014: 55).

Niko Ster (1994, 2002a, b) bilim jámiyetinde jumıslardıń kópshiligi bilim menen islesiwdi óz ishine alatuǵının aytadı. "Házirgi jámiyetti ilimiy hám texnologiyalıq bilimniń onıń barlıq turmıs tarawlarına hám institutlarına keń kólemde enip barıwına tiykarlanǵan bilim jámiyeti sıpatında táriyiplewge boladı" (Ster 2002b: 18). Ster ushın bilim - bul sociallıq háreket ushın imkaniyat. Ilim tikkeley óndiriwshi kúshke aylanar edi, bilim endi tiykarınan mashinalarda sáwlelenbeydi, al bilimdi ańlatatuǵın álleqashan menshiklengen tábiyat belgili dizaynlar hám baǵdarlamalarǵa muwapıq qayta dúziler edi (Sol jerde: 41-46). Ster ushın bilim jámiyetiniń ekonomikası tiykarınan materiallıq kirisler menen emes, al simvollıq yamasa bilimge tiykarlanǵan kirisler menen háreketke keltiriledi (Sol jerde: 67), bilim menen islesiwdi óz ishine alatuǵın kóp sanlı kásipler hám tómen kognitiv uqıplılıqlardı, sonday-aq óndiriste talap etetuǵın jumıslardıń azayıp baratırǵan sanı bolar edi (Ster 2002a).

Alvin Toffler de bilimniń informaciyalıq jámiyet ekonomikasında oraylıq resurs ekenin tastıyıqlaydı: "Úshinshi Tolqın ekonomikasında, oraylıq resurs – maǵlıwmatlardı, informaciyanı, súwretlerdi, simvollardı, mádeniyattı, ideologiyanı hám qádiriyatlardı keń qamtıytuǵın bir sóz – bul háreketke keltiriwshi bilim" (Dayson/Gilder/Keyvort/Toffler 1994).

Jigirmalanshı ásirdiń aqırında tarmaq jámiyeti túsinigi informaciyalıq jámiyet teoriyasında áhmiyetke iye boldı. Manuel Kastels ushın tarmaq logikası informaciya, keń tarqalǵanlıq, iykemlilik hám jaqınlasıw menen birge informaciyalıq texnologiya paradigmasınıń oraylıq ózgesheligi bolıp tabıladı (2000a: 69ff). "Informaciyalıq jámiyettiń tiykarǵı ózgeshelikleriniń biri onıń tiykarǵı strukturasınıń tarmaq logikası bolıp, bul 'tarmaq jámiyeti' túsiniginiń qollanılıwın túsindiredi" (Kastels 2000: 21). "Tariyxıy tendenciya sıpatında, Informaciya dáwirindegi ústem funkciyalar hám processler barǵan sayın tarmaqlar dógereginde shólkemlestirilmekte. Tarmaqlar biziń jámiyetlerimizdiń jańa sociallıq morfologiyasın quraydı, hám tarmaq logikasınıń tarqalıwı islep shıǵarıw, tájiriybe, biylik hám mádeniyat processleriniń islewin hám nátiyjelerin ádewir ózgertedi" (Kastels 2000: 500). Kastels ushın tarmaq jámiyeti informacionalizmniń, jańa texnologiyalıq paradigmanıń nátiyjesi bolıp tabıladı.

Yan Van Deyk (2006) tarmaq jámiyetin "barlıq dárejelerde (jeke, topar/shólkemlestiriwshilik hám jámiyetlik) shólkemlestiriwdiń tiykarǵı usılın támiyinleytuǵın sociallıq hám media tarmaqlar infrastrukturasına iye sociallıq formaciya" dep anıqlaydı. "Bul tarmaqlar barǵan sayın usı formaciyanıń barlıq bólimlerin yamasa bóleklerin (jeke adamlar, toparlar hám shólkemler) baylanıstırmaqta" (Van Deyk 2006: 20). Van Deyk ushın tarmaqlar jámiyettiń nerv sistemasına aylanǵan, al Kastels tarmaq jámiyeti túsinigin kapitalistlik transformaciya menen baylanıstırsa, Van Deyk onı tábiyat hám jámiyette tarmaqlardıń barǵan sayın keńeyiwi hám tıǵızlanıwınıń logikalıq nátiyjesi dep esaplaydı.Darin Barni bul atamanı eki tiykarǵı ózgeshelikke iye jámiyetlerdi sıpatlaw ushın qollanadı: "Birinshi ózgeshelik - bul jámiyetlerde rawajlanǵan – derlik pútkilley cifrlı – tarmaqlastırılǵan kommunikaciya hám informaciyanı basqarıw/tarqatıw texnologiyalarınıń bar bolıwı, bul texnologiyalar kóbeyip baratırǵan sociallıq, siyasiy hám ekonomikalıq ámeliyatlardı baylanıstırıwshı tiykarǵı infrastrukturanı quraydı. (...) Tarmaq jámiyetleriniń ekinshi, bálkim qızıǵıraq ózgesheligi - bul jámiyetler arasında (hám olardıń ishinde) tarmaqlardıń adamzat shólkemlesiwi hám qatnasıǵınıń tiykarǵı forması sıpatında keń kólemli sociallıq, siyasiy hám ekonomikalıq konfiguraciyalar hám birlespeler arqalı qayta islep shıǵarılıwı hám institucionallasıwı".

Sınlar

Informaciyalıq jámiyet, postmodern jámiyeti, bilim jámiyeti, tarmaq jámiyeti, postindustrial jámiyeti hám t.b. usaǵan túsiniklerge qaratılǵan tiykarǵı sın, ásirese sınshıl ilimpazlar tárepinen aytılǵan, olardıń pútkilley jańa tiptegi jámiyetke kirgen ekenbiz degen tásirdi jaratıwı. Frank Uebster sıyaqlı sınshılar bul tásiller úzilikti ayrıqsha kórsetedi dep pikir bildiredi, tap házirgi jámiyettiń 100 yamasa 150 jıl burınǵı jámiyet penen ulıwma uqsaslıǵı joqtay. Bunday boljawlar ideologiyalıq sıpatqa iye bolar edi, sebebi olar bizler ózgeris haqqında hesh nárse isley almaymız hám bar bolǵan siyasiy haqıyqatlarǵa beyimlesiwimiz kerek degen kóz-qarasqa sáykes keler edi (kasiwulaya 2002b: 267).

Bul sınshılar házirgi jámiyettiń, eń aldı menen, ekonomikalıq, siyasiy hám mádeniy kapitaldı jıynawǵa baǵdarlanǵan kapitalistlik jámiyet bolıp qalatuǵının tastıyıqlaydı. Olar informaciya jámiyeti teoriyalarınıń jámiyettiń ayırım áhmiyetli jańa qásiyetlerin (ásirese globallasıw hám informaciyalastırıwdı) ayrıqsha kórsetetuǵının moyınlaydı, biraq bul teoriyalardıń bul qásiyetlerdiń ulıwma kapitalistlik strukturalardıń belgileri ekenligin kórsete almaǵanın ayıplaydı. Uebster sıyaqlı sınshılar ózgeristi sıpatlaytuǵın úzliksizlikti ayrıqsha kórsetedi. Usılayınsha, Uebster kapitalizmniń hár qıylı dáwirlerin ajıratadı: XIX ásirdiń erkin kapitalizmi, XX ásirdiń korporativ kapitalizmi hám XXI ásirdiń informaciyalıq kapitalizmi (kasiwulaya 2006).

Ekinshi hám úshinshi tábiyat

Informaciyalıq jámiyet - bul bir jerden ekinshi jerge informaciya jiberiw hám qabıllawdıń quralı.[14] Texnologiya rawajlanǵanı sayın, adamlardıń bir-biri menen informaciya almasıw usılları da ózgerdi.

"Ekinshi tábiyat" mádeniyat tárepinen qayta islengen tájiriybeler toparın ańlatadı.[15] Keyin olar basqa nársege aylanıp, jańa mánige iye boladı. Jámiyet sıpatında biz bul processti ózgertemiz, sonlıqtan ol bizler ushın tábiyiy nársege, yaǵnıy ekinshi tábiyatqa aylanadı. Solay etip, mádeniyat jaratqan belgili bir úlgige erip, biz informaciyanı hár qıylı jollar menen qalay qollanatuǵınımızdı hám jıljıtatuǵınımızdı ańlay alamız. Hár qıylı waqıt zonaları arqalı informaciya almasıwdan (máselen, onlayn sóylesiw) baslap, informaciyanıń basqa jerge jetip barıwına (shet elge xat jiberiw) shekem, bulardıń hámmesi jámiyet sıpatında biz ádettegi process dep qabıl etetuǵın nársege aylandı.[16]

Biraq, informaciya vektorların bólisiw processi arqalı biz informaciyanı jáne de keńirek tarqatıwǵa múmkinshilik aldıq. Bul vektorlardı paydalanıw arqalı informaciya qozǵalıp, keyin onı qozǵalısqa keltirgen dáslepki nárselerden ajıralıp ketiwi múmkin. Usı jerden "úshinshi tábiyat" dep atalatuǵın nárse payda boldı.[17] Ekinshi tábiyattıń keńeytiliwi bolǵan úshinshi tábiyat ekinshi tábiyattı basqaradı. Ol ekinshi tábiyattıń sheklengen nárselerin keńeytedi. Onıń informaciyanı jańa hám hár qıylı usıllar menen qáliplestiriw qábileti bar. Solay etip, úshinshi tábiyat tezlestiriw, kóbeyiw, bóliniw, mutaciyaǵa ushıraw hám basqa jerlerden bizge nur shashıw qábiletine iye. Ol keńislik hám waqıt shegaraları arasında teńsalmaqlılıq jaratıwǵa umtıladı (ekinshi tábiyatqa qarań).[18] Bunı telegraf mısalında kóriwge boladı, ol adam balası zattı qozǵalta alatuǵınnan da tezirek informaciya jiberip hám qabıllay alatuǵın birinshi tabıslı texnologiya edi.[19] Nátiyjede, adamlardıń hár qıylı vektorları tek mádeniyattı qáliplestiriw emes, al aqır-aqıbette jámiyetti qáliplestiretuǵın jańa múmkinshiliklerdi jaratıw qábiletine de iye.

Sonlıqtan, ekinshi tábiyat hám úshinshi tábiyattı paydalanıw arqalı jámiyet jańa óz-ara tásir etisiw formaların jaratıw ushın informaciyanı qáliplestire alatuǵın múmkinshiliklerdiń jańa vektorların paydalanıw hám izertlew imkaniyatına iye boladı.[20]

Sociologiyalıq qollanıwlar

 
Estoniya, Arqa Evropadaǵı kishi Baltika eli, eń rawajlanǵan cifrlı jámiyetleriniń biri bolıp esaplanadı.

Sociologiyada, informaciyalıq jámiyet postmodern tipindegi jámiyetke tiyisli. Ulrix Bek, Entoni Giddens hám Manuel Kastels sıyaqlı teoretikler 1970-jıllardan baslap global kólemde industrial jámiyetten informaciyalıq jámiyetke ótiw júz bergenin tastıyıqlaydı.

Puw kúshi industrial jámiyettiń artında turǵan texnologiya bolǵanı sıyaqlı, informaciyalıq texnologiya XX ásirdiń aqırında júz bergen jumıs shólkemlestiriwindegi, jámiyetlik strukturadaǵı hám siyasattaǵı ózgerislerdiń katalizatorı sıpatında qaraladı.

"Future Shock" (Keleshek shokı) kitabında Elvin Toffler bul tiptegi jámiyetti súwretlew ushın "super-industrial jámiyet" sóz dizbegin qollanǵan. Basqa jazıwshılar hám oyshıllar uqsas mániste "post-industrial jámiyet" hám "post-modern industrial jámiyet" sıyaqlı terminlerdi paydalanǵan.

Baylanıslı terminler

Házirgi waqıtta qollanılıp atırǵan bir qatar terminler payda bolıp atırǵan global ekonomikalıq tártiptiń baylanıslı, biraq hár qıylı aspektlerin ayrıqsha kórsetedi. Informaciyalıq jámiyet termini eń keń qamtıwshı bolıwdı maqset etedi, sebebi ekonomika jámiyettiń bir bólegi bolıp esaplanadı. Informaciya dáwiri termini biraz sheklewshi, sebebi ol payda bolıp atırǵan ekonomikalıq tártipten góre kompyuterlerdiń keń tarqalıwı menen bilim ekonomikası arasındaǵı 30 jıllıq dáwirge tiyisli. Bilim dáwiri mazmunnıń tábiyatına qatnaslı, onıń sawda-satıq etiletuǵın social-ekonomikalıq processlerine emes. Kompyuter revolyuciyası hám bilim revolyuciyası terminleri bizler evolyuciya arqalı jetip baratırǵan aqırǵı halattan góre, belgili revolyuciyalıq ótiwlerge tiyisli. Informaciya revolyuciyası termini jaqsı belgili bolǵan awıl xojalıǵı revolyuciyası hám Sanaat revolyuciyası terminleri menen baylanıslı.

  • Informaciya ekonomikası hám bilim ekonomikası sáykes túrde informaciya bazarı yamasa bilim bazarı arqalı sawda-satıq etilip atırǵan mazmun yamasa intellektual múlkti ayrıqsha kórsetedi. Elektron sawda hám elektron biznes sáykes túrde Internet hám Dúnya júzilik tordı paydalanıp tranzakciyalardı ámelge asırıw hám biznes júrgiziwdiń tábiyatın ayrıqsha kórsetedi. Cifrlı ekonomika fizikalıq keńisliktegi atomlar ornına kiberkeńisliktegi bitler menen sawda-satıq etiwge itibar qaratadı. Tarmaq ekonomikası bizneslerdiń óz aldına bólek birlikler sıpatında emes, al kollektiv túrde tarmaqlarda yamasa biznes ekosistemalarınıń bir bólegi sıpatında isleytuǵının ayrıqsha kórsetedi. Sociallıq tarmaqlasıw úlken, global kólemlerdegi birge islesiw processin ańlatadı. Internet ekonomikası Internet arqalı ámelge asırılatuǵın bazarlardıń tábiyatına itibar qaratadı.
  • Bilim xızmetleri hám bilim qádiri mazmundı ekonomikalıq kontekstke jaylastıradı. Bilim xızmetleri bilim bazarında sawda-satıq etetuǵın bilim shólkeminiń ishinde bilimdi basqarıwdı biriktiredi. Adamlardıń kóbirek bilim alıwı ushın baqlaw qollanıladı. Bul basqa adamlar haqqında bilim jıynaw quralı sıpatında dronlardı paydalanıwǵa baylanıslı. Bir qaraǵanda sinonim bolıp kórinse de, hár bir termin bir nárseniń ápiwayı kózqaraslarınan yamasa az ǵana ózgesheliklerinen kóbirek mánini ańlatadı. Hár bir termin payda bolıp kiyatırǵan postindustrial jámiyette ekonomikalıq iskerliktiń itimal tábiyatınıń bir belgisin kórsetedi. Basqasha aytqanda, jańa ekonomikalıq tártip joqarıda aytılǵanlardıń hámmesin, sonıń menen birge ele tolıq payda bolmaǵan basqa qásiyetlerdi de óz ishine aladı.
  • Informaciyalıq jámiyettiń rawajlanıwı menen baylanıslı túrde informaciya patastanıwı payda boldı, bul óz gezeginde informaciya ekologiyasınıń rawajlanıwına alıp keldi – bul informaciya gigienası menen baylanıslı.


Derekler

  1. ↑ Soll, Jacob, 1968-. The information master : Jean-Baptiste Colbert's secret state intelligence system. University of Michigan Press, 2009. ISBN 978-0-472-02526-8. OCLC 643805520. 
  2. ↑ 2,0 2,1 Beniger. The Control Revolution: Technological and Economic Origins of the Information Society. Harvard University Press, 1986.  Silteme kórsetiwdegi qátelik: Invalid <ref> tag; name "Beniger 1986" defined multiple times with different content
  3. ↑ 3,0 3,1 Theories of the Information Society. 
  4. ↑ „Magic Lantern Empire: Reflections on Colonialism and Society“, Magic Lantern Empire, 148–160-bet, 2017-12-31, doi:10.7591/9780801468230-009, ISBN 978-0-8014-6823-0 {{citation}}: Unknown parameter |publisher= ignored (járdem)
  5. ↑ Buckland, Michael. Information in Society. MIT Press, March 3, 2017. 
  6. ↑ Buckland, Michael. Information and Society. Cambridge, MA: MIT Press, 2017 — 22 bet. 
  7. ↑ 7,0 7,1 Polo Roca, Andoni (2020-06-29). "Information Society, Digital Society, Control Society". Basque Journal of Sociology and Political Science (68): 53. doi:10.18543/inguruak-68-2020-art05. ISSN 0214-7912. http://inguruak.eus/index.php/inguruak/article/view/68-2020-art05.  Silteme kórsetiwdegi qátelik: Invalid <ref> tag; name ":2" defined multiple times with different content
  8. ↑ Hilbert, M.. The World's Technological Capacity to Store, Communicate, and Compute Information. pp. 60–65. 
  9. ↑ 9,0 9,1 „"video animation on The World's Technological Capacity to Store, Communicate, and Compute Information from 1986 to 2010“. YouTube (11-iyun 2011-jıl). 21-fevral 2013-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 29-noyabr 2016-jıl. Silteme kórsetiwdegi qátelik: Invalid <ref> tag; name "Hilbertvideo2011" defined multiple times with different content
  10. ↑ Silteme kórsetiwdegi qátelik: Жарамсыз <ref> тегі; no text was provided for refs named HilbertLopez2011
  11. ↑ Crawford, S. (1983). "The origin and development of a concept: The information society". Bulletin of the Medical Library Association 71 (4): 380–385. PMC 227258. PMID 6652297. 
  12. ↑ Rooney, Jim. Proceedings of the 11th International Conference on Intellectual Capital, Knowledge Management and Organizational Learning. UK: Academic Conferences and Publishing International Limited, 2014 — 261 bet. ISBN 978-1-910309-71-1. 
  13. ↑ Machlup, Fritz. The Production and Distribution of Knowledge in the United States. Princeton, NJ: Princeton University Press. 
  14. ↑ Wark 1997, s. 22.
  15. ↑ Wark 1997, s. 23.
  16. ↑ Wark 1997, s. 21.
  17. ↑ Wark 1997, s. 24.
  18. ↑ Wark 1997, s. 25.
  19. ↑ Wark 1997, s. 26.
  20. ↑ Wark 1997, s. 28.
«https://kaa.wikipedia.org/w/index.php?title=Informaciyalıq_jámiyet&oldid=96306» saytınan alınǵan