Immanuel Kant

Tuwılǵan sánesi	22-aprel 1724(1724-04-22)
Qaytıs bolǵan sánesi	12-fevral 1804(1804-02-12) (79 jasta)

Immanuel Kant (22-Aprel 1724-jılı  – 12-Fevral 1804-jılı) 18 ásirdegi nemis filosofı, Prussiyanıń Königsberg (házir Kaliningrad, Rossiya) qalasında tuwılǵan. Ol Evropanıń hám Aǵartıw dáwiriniń eń abıroylı hám tásirsheń oyshıllarınıń biri bolıp esaplanadı.

Ómiri

Immanuel Kanttiń ákesi Johann Georg Kant degen adam bolǵan. 1732-jılı, Immanuel Frederick kolledjine oqiwǵa jiberiledi. 1740-jılı ol Konisberg qalasindaǵi Albertus Universitetine oqiwǵa kiredi hám ol Gottfried Leibniz hám oniń shákirti Christian Wolff filosofiyasin úyrenedi. 1746-jılı ákesi ólgennen keyin Kant universitetti taslap jeke sabaq berip basladi. Azmaz waqittan keyin ol Gertsog Kayzerling hám oniń shańaraǵina jeke sabaqlar berdi. 1755-jılı Kant lektor bolip islep basladi hám usi jumisti 1770-jılǵa shekem dawam ettirdi. 1766-jılı ol Patsha Kitapxanasiniń ekinshi kitapxanashisi bolip bekitildi. Keyinirek Kant Konisberg Universitetiniń Logika hám Metafizika fakul

tetine dekan bolip saylandi. Kant ómiri dawaminda Konisberge qalasinan júz kilmoetr kóbirek qashiqliqqa shiǵip kórmegen. Kant ólerinde tek bir sóz aytqan: "Jeterli".

Filosofiyasi

Kant oziniń nemis idealistleri qatarina kirgiziliwine qarsi boldi. Kanttiń eń ataqli miyneti 1781-jılı basilip shiqqan Taza oylawdiń kritikasi (Kritik der reinen Vernunft) kitabi esaplanadi. Kant óz oylaw jolin filosofiya emes, "kritika" dep atadi. Oniń oyinsha kritika bul haqiyqiy filosofiyaniń tiykarin saliwǵa tayarliq basqishi esaplanadi. Al haqiyqiy filosofiyaniń tiykarin saliw ushin, adamlar adam oyi qanday múmkinshiliklerge iye hám ol qanday dárejede sheklengenligin biliwi zárúr. Joqarida keltirilgen kitabinda ol adamniń oyiniń seziw hám bir zatti oylawdaǵi bir neshe sheklerin kórsetip berdi. Seziwde adam oyiniń eki shegi bar: waqit hám prostranstvo? Yaǵniy fizikaliq ob'ektler joq, tek ǵana sananiń sezimler arqali zatlardi seziw shekleri ǵana bar. Kanttiń oyinsha oylawda on eki taza ratsional túsinikler yamasa kategoriyalar bar hám olar tórt tarawǵa bólinedi: sapa, san, salistirmaliliq hám kategoriyaliliq. Kant adam oyi bul pikirlerdi hámme nárselerge isletedi dep esapladi.

Ideologiyasi

Bizlerdiń oylarimiz bul tek ǵana bizlerdiń fantaziyamiz ba? Kant bul sorawǵa yaq dep juwap berdi. Oniń oyinsha sananiń sol sezim hám ratsional sheklerisiz, bizler hesh nárseni oylay almaymiz. Sonday-aq, Kant usi sheklengenligimiz sebepli bizler bile almaytuǵin zatlar boliwi múmkin, hám sonday-aq bizler bile alatuǵin zatlarda boliwi múmkin dep isendi. Bular jeke fantaziyalar boliwi da múmkin emes, sebebi bul shekleniwler hámme adam sanalari ushin belgili bir waqiya ushin birdey. Kant bizler tikkeley bile almaytuǵin zatlardi Ding an sich - "zattiń ózi" dep atadi. Bizler "zattiń ózi" haqqinda oylawimiz múmkin, biraq oni bile almaymiz yamasa ol tuwrali hesh qanday tájiriybege iye bola almaymiz. Quday, janniń sheksiz jasawi, ólimnen sońǵi ómirge uqsaǵan zatlar "zattiń ózi"ne kiredi, soniń ushin Kanttiń oyinsha olar filosofiya ushin tuwri obektler emes.