Geografiyalıq karta

Geografiyalıq kartalar — bilim deregi

Hár túrli mazmundaǵı hám mas shtabtaǵı kartalardan oqıwshılardıń maqsetli paydalanıwı talap etiledi. Kurstıń materikler hám okeanlar tábiyiy geogra- fiyasına tán bólimlerinde hárbir temaǵa tiyisli kartalar be rilgen. Demek, tolıq temanı úyreniw procesinde kartalardan pay dalanıw shárt.

Geografiyalıq kartalardıń dúziliwi

1898-jıl Aziyanıń siyasiy kartaları

Geografiyalıq kartalar oǵada kóp hám hár túrli. Kartalar — úyreniw, esapqa alıw, saq- law hám basqa maqsetler ushın gózlengen bolıwı múmkin. Kartalar kórsetilgen aymaqtıń úlken-kishiligine, masshtabına, mazmunına hám kózde tutılǵan maqsetine qaray toparlarǵa ajıratıladı. Kórsetilgen aymaqtıń úlken-kishiligine qaray, kartalar: dúnya hám yarımsharlar, materikler hám okeanlar, tábiyiy úlkeler, mámleketler, wálayatlar hám basqa hákimshilik birlikler karta- larına bólinedi. Masshtabına qaray: úlken masshtablı (1:10 000 nan 1 : 200 000 ǵa shekem); orta masshtablı (1 : 200 000 nan 1 : 1 000 000 ge shekem); mayda masshtablı (1 : 1 000 000 hám onnan mayda) kartalar boladı. Belgili bir orınnıń planın dúziwde de belgili masshtabtan (1 : 5000) hám onnan úlken paydalanıladı. Lekin plan kishi aymaqlar ushın dúziledi. Mazmunına qaray, kartalar: ulıwma geografiyalıq hám tematikalıq kartalarǵa bólinedi. Ulıwma geografiyalıq kartalar aymaqlardıń ulıwma kórinisi geografiyalıq ózgesheliklerin súwret- leydi. Bularǵa, tiykarınan, tábiyiy hám siyasiy kartalar kiredi. Tematikalıq tábiyiy kartalarda ayırım tábiyat komponent- lerine qaraǵanda anıq hám tolıq súwretlenedi. Bunday kartalarǵa 6-klass atlasındaǵı Jer qabıǵınıń dúzilisi, tábiyat zonaları, kli- matı hám basqa kartalardı mısal etip kórsetiw múmkin. Ayırım waqıtları tematikalıq kartalarda bir yamasa eki emes, al bir-biri menen baylanısqan birneshe komponentler kórsetilgen boladı. Bunday kartalarǵa kompleksli kartalar delinedi. (6-klass atlasına qarań). Kartalardıń qollanılıw maqseti olardıń masshtabına, maz- munına hám úskenelew usılına úlken tásir kórsetedi. Bunı bir aymaqtıń bir qıylı mas shtablı hám mazmunlı, lekin hár qıylı maqsetli kartalardı bir-birine salıstırıp, anıq kóriw múmkin. Maqsetine qaray, kartalardı: oqıw, ilimiy, turistlik, úgit-násiyat- law sıyaqlı túrlerge bóliw múmkin.

Geografiyalıq atlaslardıń anıqlaması, dúzilisi hám ózge- shelikleri

Birden-bir bàǵdàrlàmà tiykarında bir pútin (bólinbey- tuǵın) dóretpe sıpatında orınlan ǵan geografiyalıq kartalardıń sistemalı toplamına geografiyalıq atlas dep aytıladı. Áyyemgi grek alımı Klavdiy Ptolemeydiń geografiyalıq kar- talar toplamı (eramızdıń II ásiri) birinshi geografiyalıq atlas dep esaplaw múmkin. Kartalardıń toplamı ushın «Atlas» atı Merkator tárepinen (1595-jılı) usınılǵan. Mektep geografiyalıq atlasları —bul oqıwshılardıń erkin orınlaytuǵın jumıslàrı ushın arnalǵan eń áhmiyetli kartografiyalıq qollanba bolıp esaplanadı.

Geografiyalıq globus

Globus-Jer sharınıń kishireytilgen modeli

Globus— Jer sharınıń kishireytilgen modeli bolıp, Jerdiń sırtqı kórinisin hám de onıń úlken bólim- lerin (materikler, okeanlar, olardıń bólimleri) qatnasın eń durıs hám kórgizbeli kórsetedi. Globusta kartografiyalıq súwretlewdiń qátelikleri bolmaydı. Mektep oqıw globusları 1 : 83 000 000, 1 : 50 000 000, 1 : 40 000 000, 1 : 30 000 000 masshtabta tayarlanadı. Belgili watanlasımız Abu Rayxan Beruniy (973—1048-jj) XI ásirde birinshi bolıp arqa yarımshardıń globusın jasaǵan. Tolıq jer sharın súwretlegen birinshi globustı 1492-jılı Martin Bexaym jasaǵan. Biraq onda Amerika, Avstraliya hám Antark- tida kórsetilmegen. Hajı Yusip Hayatiy 1886-jılı islegen globus Samarqandtaǵı mádeniyat hám kórkem óner tariyxı muzeyinde saqlanbaqta. Mırza Ulıǵbek atındaǵı ÓzMU geologiya hám geografiya fakultetinde 1984-jılı H. H asanov basshılıǵında I. Y. Oshev jasaǵan úlken «Relyefli globus» ornatılǵan. Házirgi waqıtta globuslardıń birneshe túrleri bar. Bular mek- tep globusı, relyefli globus, aspan denelerin kórsetiwshi globuslar bolıp esaplanadı.