Feleton

Feleton (francuzsha: feuilleton < feuille — bet) — kórkem publicistikalıq janr. Sociallıq ómir máselelerin satira hám yumor quralı menen, yaǵnıy social kúlki tiykarında sáwlelendiredi hám de social sın pikir ushın xızmet etedi.

Feleton dep dáslepki dáwirde baspasózde berilgen sociallıq-siyasiy, kórkem ádebiy-kritikalıq temadaǵı qızıqlı hám bólek ajıratıp kórsetilgen materiallarǵa aytılǵan. „Túrkistan wálayatı gazeta“ sında basılǵan ayırım kórkem ádebiyatqa baylanıslı temadaǵı materiallar, atap aytqanda, shayır Maqtumqulı hám Ogahiy haqqındaǵı maqalalar usı tiykar astında berilgen. Keyinirek, jámiyet rawajlanıwı menen bul tayanısh social ómirde ushıraytuǵın nuqsan hám kemshiliklerdi kúlkili sın pikir astına alıwshı materiallar baspadan shıǵarıla baslaǵan.

Feleton kólemli publicistikanıń bólek janrı bolıp, sociallıq ómirde zárúrli orın tutadı. Usı janrdıń tiykarǵı wazıypası jámiyet ómiriniń sociallıq-siyasiy, ekonomikalıq hám ruwxıy-materiallıq táreplerin qamtıp alǵan halda ózinde sáwlelendiriw, usı tarawlarda ushıraytuǵın nuqsan, kemshilik, social illetlerdi ashıp beriw, bul nuqsan hám kemshiliklerdiń tamamlanıwına erisiw, sonlıqtan, jámiyet ómiriniń rawajlanıwına unamlı tásir kórsetiwden ibarat. Feletonnıń sın kózqarastan maqala hám basqa janrlarǵa tiyisli materiallardan parqı — onıń kólemli publicistika nızamlıqlarına tiykarlanıwı, yaǵnıy social kúlki, satira hám yumor qurallarına tayanıwında bolıp tabıladı. Social kúlkiniń túrleri hám kórinisleri túrlishe bolıp, olar arasında astarlı sóylew, ósek, házil, jeńil kúlki sıyaqlılar menen bir qatarda uwlı kúlki, social mısqıllaw, grotesk (kózabaǵa bórttirilgen kúlki) sıyaqlı satira quralları da bar. Feletonda social kúlkiniń áne sol kóp qırlı usıllarınan keń paydalanıladı.

Feleton óz aldına qoyǵan maqset hám wazıypasına kóre 2 qıylı — málim faktqa tiykarlanǵan hám ulıwmalıq feleton bolıwı múmkin. Málim bir faktqa tiykarlanǵan feletonda turmıstan alınǵan anıq faktler, arnawlı bir adamlardıń social kemshilikleri, xızmetlerindegi kemshilikleri kórsetiledi (Furqattıń „Hind nayrangbozi Yorkentda“, Abdulla Qodiriydiń „Tashkent bayları“ hám basqalar). Ulıwma feleton bolsa turmıstaǵı qandayda bir social illet, kemshilik hám máseleler haqqında bolıp, ol jaǵdayda usı máseleler kólemli baqlanadı hám sın pikirge ushıraydı (Abdulla Qodiriydiń „Kalvak mahzumning xotira daftaridan“, Abdulla Qahhardıń „Quyushqon“ shıǵarmaları hám basqalar).

Feleton jazılıw usılı jaǵınan gúrriń feleton, publicistikalıq feleton, feleton túsindiriw, feleton recenziya, feletonlar toparı sıyaqlı bolıp bólinedi. Bulardıń hár birinde feletonǵa tán ulıwma ózgeshelikler menen birgelikte bólek súwretlew usılı, dóretiwshilik jónelisi bar. Feleton janrınıń feleton reportaj, feleton sáwbet, feleton kúndelik hám basqa da formaları bar. Feleton prozalıq bolıwı menen birge poeziyalıq ta bolıwı múmkin. Poeziyalıq feleton kórkem ádebiyattıń zárúrli túri bolǵan kólemli poeziya talaplarına juwap beriwi, sonıń menen birge, ózinde publicistikalıq ózgesheliklerdi payda etiwi, ómirde ushıraytuǵın jáne sociallıq áhmiyetke iye bolǵan illetlerdi kúlki, sın pikir astına alıwı kerek. Mısalı, Ǵafur Ǵulamnıń 30-jıllarda jaratılǵan „Qo'ltiqlangan kalla toʻgʻrisida qofiyali vaʼz“ kólemli qosıǵı ózbek publicistikasında jaratılǵan birinshi poeziyalıq feleton bolǵan.

Satiralıq publicistikanıń eń quramalı hám jetilisken dóretpelerinen biri bul feletonlar toparı bolıp tabıladı. Bunday kórkem-publicistikalıq dóretpeler bir neshe feletonlardan dúziledi. Feletonlar toparı da sociallıq ómirdiń eń zárúrli máselelerine, kózge kórinetuǵın illet hám kemshiliklerin ashıp beriwge baǵıshlanadı hám bir yamasa bir neshe avtorlar tárepinen jazılıwı múmkin. Bunday satira-publicistikalıq dóretpe feleton jazıwshısınan turmıstı tereń baqlawdı, úlken satira-publicistikalıq uqıptı talap etedi. Málim bir satiralıq tip menen baylanısqan feletonlar toparı satira publicistikasınıń eń quramalı dóretpelerinen bolıp tabıladı. Bunday feletonlar toparına Abdulla Qodiriydiń „Kalvak maxzumning xotira daftaridan“, „Toshpoʻlat tajang nima deydir?“ sıyaqlı dóretpeleri mısal bola aladı. Sheber feleton jazıwshıları toqıma — Kalvak maxzum hám Toshpo'lat qızba obrazları arqalı óz dáwiriniń social illetlerin ashıp taslaǵan. Satira publicistikanıń bul dóretiwshilik dástúri házirgi ózbek satiralıq baspasózinde de qollanılıp kelmekte.

Feleton kórkem publicistikalıq janr bolǵanlıǵı sebepli, onda túrli kórkem qurallar, atap aytqanda, kórkem toqıma da qatnasadı. Biraq feletonda kórkem toqıma kórkem ádebiyatqa baylanıslı dóretpelerdegiden parıqlı túrde sheklengen kóriniske iye. Ol feletonnıń tiykarı bolıp xızmet etip atırǵan fakt hám waqıyalardan, „qaharman“ lardıń minez-qulqı logikasınan kelip shıǵıwı kerek. Feletonda obraz zárúrli orın tutsa da, kórkem ádebiyat dóretpelerinen parıqlı ráwishte, onda obraz publicistikalıq xarakterge iye boladı.

Jáhán baspasózi tariyxında feleton janrı áhmiyetli orın tutıp kelgen. Ózbekstanda hám usı janrdıń tariyxı uzaq zamanlarǵa barıp taqaladı. Ele baspasóz júzege kelmesten burın usı janrdıń funkciyaların jazba ádebiyat atqarıp kelgenligi málim. Álisher Nawayınıń turmıstaǵı social ádalatsızlıq, zulımlıq hám basqa illetlerge qarsı qaratılǵan dóretpelerin bul janrdıń sol dáwirdegi kórinisleri, dep aytıw múmkin. Keyingi dáwirlerde dóretiwshilik etken Turdi Faroǵiy, Maxmur, Muqimiy, Zavqiy hám basqalardıń óz dáwirindegi áhmiyetli social illetlerdi ashıp bergen satiraların usı janrdıń jarqın úlgileri, dew múmkin.

Ózbekstanda dáslepki baspasóz basılımları payda bolıwı menen feleton janrı baspasóz janrı retinde kórine basladı hám tez pát penen rawajlandı. Ásirese, XX ásirdiń baslarında maydanǵa kelgen jadid baspasózi betlerinen feleton janrı keń orın aldı hám rawajlandı. Usı janrdıń payda bolıwı hám rawajlanıwında Hamza, Tavallo, Sholpan hám basqalar úlken xızmet etti. A.Qodiriy 20-jıllardıń sheber feleton jazıwshısı retinde nátiyjeli dóretiwshilik etti. Ózbek satira ustaları Abdulla Qahhor, Ǵafur Ǵulam da usı janrdıń rawajlanıwına salmaqlı úles qostı.

Ózbekstanda 90-jıllardan publicistikanıń basqa janrları qatarında feleton janrı da keń rawajlandı, onıń bir qatar jańa túrleri, atap aytqanda, radiofeleton, telefeletonlar payda boldı.

Muxtar Xudoyqulov.

Derekler

ÓzME, Birinshi tom, Tashkent, 2000-jıl