Federaciya

Federaciya (sońǵı latınsha : foederātiō — shólkem, awqam) — 1) mámleket dúzilisi forması; yuridikalıq tárepten arnawlı bir siyasiy ǵárezsizligi bolǵan mámleket strukturalarınan quralǵan quramalı awqam. Federativ mámleketti quraytuǵın mámleket strukturaları (shtatlar, úlke, kontonlar) federaciya subiektleri esaplanadı hám óz basqarıw aymaqlıq bóliniwleri boladı. Federaciyada birden-bir konstituciya, birden-bir awqam (federal) mámleket hákimiyatı shólkemleri boladı, birden-bir puqaralıq, pul birligi hám qalalar ámel etedi. Unitar mámleketten ayrıqsha túrde federaciya húkimet joqarı shólkemleriniń 2 sistemasına — federal organlar hám federaciya aǵzalarınıń tiyisli shólkemlerine iye boladı. Federal organlar mámlekettiń hámme aymaǵında óz kepillik hám wazıypaların ámelge asıradı. Federaciyanı quraytuǵın mámleket strukturaları shın mániste mámleket esaplanbaydı.

Olar suverenitetke, awqamnan bir tárepleme shıǵıw huqıqına iye bolmaydı, yuridikalıq tárepten xalıq aralıq munásibetlerde qatnasıw huqıqınan shetletilgen bolıp tabıladı. Awqam konstituciya yamasa nızamları buzılǵan táǵdirde oraylıq húkimet federaciya subiektine salıstırǵanda májbúrlew ilajların kóriw huqıqına iye. Federaciyanıń eń zárúr belgilerinen biri — federal parlamenttiń 2 palatalı strukturası bolıp tabıladı. Ádette, federatsiya aǵzalarınıń óz ǵárezsiz Konstituciyası boladı. Milliy (til) faktordıń áhmiyetine qaray federaciya dúzilisin belgilewde aymaqlıq negizdegi federatsiya (AQSh, Avstraliya, Avstriya, GFR, Argentina, Venesuela, Braziliya, Meksika), milliy negizdegi federaciya (India, Belgiya, Nigeriya, Pakistan) hám aralas milliy aymaqlıq negizdegi federaciya (Rossiya Federaciyası, Shveysariya, Kanada) ayrıqshalanadı. Konstituciyalıq huqıq teoriyasında, sonıń menen birge, geyde konstituciyalıq federatsiya (AQSh, Kanada, Braziliya), konstituciyalıq shártnamalıq federatsiya (Rossiya Federaciyası) hám shártnamalıq federatsiya (Shveycariya, Birlesken Tanzaniya Respublikası, BAA), oraylasqan (India, bul jerde bir shtattan basqa shtatlar óz Konstitusiyası hám puqaralıǵına iye emes) hám oraylaspaǵan federaciya (AQSh, GFR, Shveysariya) ortasındaǵı ayırmashılıq kórsetip ótiledi.

Jáhánde 21 federativ mámleket bar (2005); xalıq aralıq yamasa milliy jámiyetlik shólkemi (Xalıq aralıq shaxmat Federaciyası).

Derekler

ÓzME, Birinshi tom, Tashkent, 2000-jıl