Fashizm

Fashizm (italyansha fassismo — topar, birlesiw) — totalitar tiptegi siyasiy diktaturaǵa tiykarlanǵan hákimiyattıń siyasiy konsepciyası. Bunda tek joqarıdan tómenge qaray buyrıq beriledi. Fashizm demokratiyanıń qarama-qarsısı esaplanadı, ol hákimiyattıń bóliniwine jol qoymaydı. Jáhán tariyxında Fashizmniń bir neshe kórinisleri dus ushıraydı. Atap aytqanda, Italiyada totalitar rejim hákimiyat, Germaniyada nacistlar Fashizmi, Portugaliyada áskeriy siyasiy Fashizm, Ispaniyada áskeriy otryadlar Fashizmniń hár qanday kórinisi demokratiya tártip hám qádiriyatların hesh qashan itibarǵa almaydı, bunday sistemada insan qádiri, erkinligi, huqıqları ayaq astı etiledi. Hákimiyattıń jámiyet ómiriniń barlıq táreplerine hádden tıs aralasıwı nátiyjesinde hámme tarawlardı qattı qadaǵalawǵa alıwshı totalitar siyasiy partiya qáliplesedi hám ol mámleket monopoliya shólkemine aylanadı. Fashizm áne sonday shólkemge hám „ziyrek“ lerdiń qarsılıq bildirip bolmaytuǵın abıroy itibarına tayanadı. Fashistlik rejim insan mápi, insan faktorı menen hesh sanaspaytuǵın jawız rejim bolıp, barlıq xalıqlardı, sonday-aq, óz xalqın da azap-aqıbetlerge qoyadı. Dinsizlik, ulıwma dinge dushpanlarsha munasábette bolıw; huqıqıy totalitarizm qurıw; partiya jalǵız húkimranlıǵın ornatıw, bunday shárayatta kúsheyetuǵın korrupciya hám etikalıq buzılıwlar; milletshillik hám jawıngerlik shovinizm, jalǵan sózlik, jaǵımpazlıq, despotiyanı háwij aldırıw, puqaralardı, pútkil xalıqtı qáwip astında saqlaw, insan sana-sezimine jáne oylawın baǵınıw ruwxında tárbiyalaw; iygilik, erkinlikke umtılıwshılarǵa salıstırǵanda terror ótkeriw fashizmdi xarakteristikalaytuǵın ayrıqshalıqlar bolıp tabıladı. Fashizm ulıwma milliy bo'hronlar yamasa keskin ózgerisler shárayatında social sharasız, kúshsiz toparlar arasında ózine tayanısh tabadı. Fashizmniń kóplegen belgileri túrli social hám de oń hám so'l kórinistegi milliy háreketlerge say bolıp tabıladı. Ideologiyalıq tiykarda qarama-qarsılıqlar kórinip tursa da („klass“ yamasa „millet“) jámiyeti siyasiy jóneltiriw jolları, terroristlik húkimranlıq usılları tárepinen totalitar háreketler hám bolshevizm, stalinizm, „qızıl xmerlar“ hám basqa rejimler fashizmge jaqın turadı. Demokratiyalıq tártipler bos bolǵan shárayatta fashistlik tiptegi háreketler rawajlanıp, fashizmniń saldamlı qáwipke aylanıw múmkinshiligi saqlanıp qaladı.

Fashizm mánisi

Fashizm — bul, mámleket basqarıwınıń terrorshı totalitar forması, húkimran sheńberlerdiń eń reaksion hám agressiv kúshleri mápin ańlatiwshı aǵım. Ol dáslep Evropada (Italiyada) payda bolǵan. „Fashizm“ termini „fashio“ sózinen alınǵan bolıp, „topar“, „birlespe“ degen mánislerdi ańlatadı. 1919-jılda Italiyada birinshi jáhán urısınıń burınǵı áskerleri óz máplerin, haq-huqıqın qorǵaw ushın gúresiwshi shólkem dúzedi. Bul shólkem „Fashizmdi kombattimento“ („Gúres awqamı“, „Qurallaslar gúres awqamı“) dep ataǵan. Shólkem aǵzaları „fashistler“, háreket bolsa „fashizm“ atın alǵan, ol túrli orında túrli at penen, mısalı, Germaniyada „nacistler“, dep atalǵan. Tariyx Fashizmniń mánisin onıń tómendegi belgilerin ayqın súwretlep beredi. Onıń birinshi belgisin oǵada milletshillik quraydı. Fashistler ushın millet mápi basqa hár qanday mápten joqarı turadı. Olar jámiyetti klasslarǵa bólmeydi. Al, ne ushın milletshillik Germaniya hám Italiyada basqa mámleketlerdegige salıstırǵanda kúshli bolǵan edi? Olar birinshi jáhán urısı aqıbetlerin ózleri ushın qattı kemsitiw dep qabıl etken edi. Nemis milleti versal shártnaması shártlerine shıday almay atırǵan edi. Italyan milleti bolsa ózin „jeńimpazlar ishindegi jeńiliske ushıraǵan“, dep esaplaytuǵın edi. Sebebi Antanta tárepinde urısta qatnasqan jeńimpaz Italiya urısta gózlegen maqsetlerine erise almaǵan edi. Germaniyada milletshillik racizm menen qosılıp ketken edi. Nacistler pikirine qaraǵanda, pútkil insaniyat tariyxı — bul, túrli milletler hám ırqlar gúresi tariyxı edi. Bul gúreste tek kúshliler ǵana jeńimpaz shıǵadı. Jeńiliske ushıraǵanlar táǵdiri yamasa ólim, yamasa jeńimpazlarǵa baǵınıw bolıp tabıladı. Qúdiretli ırq — bul nemis milletine tiyisli bolǵan oriy, nordik ırq bolıp tabıladı. Olardıń tariyxıy missiyasi dúnyaǵa húkimran bolıw. Fashizmniń taǵı bir belgisi onıń oǵada agressivligi bolıp tabıladı. Oǵada milletshillik hám racizm shárayatında sonday bolıwı tábiyiy edi. Fashizmge tán bolǵan taǵı bir belgi mámleket hákimiyatı aldında sıyınıw, oǵan sájde etiw edi. Fashizm ushın bul milliy ruwxtı sáwlelendiretuǵın qúdiret, turaqlılıq hám tártiptiń kepilligi edi. Fashistler — totalitar tártip, yaǵnıy jámiyet ómiriniń barlıq tarawları tolıq mámleket qadaǵalawına alınǵan tártip tárepdarı edi. Germaniya fashizminiń ǵalabalıq tiykarın Birinshi jáhán urısında eń kóp jábir kórgen siyasiy toparlar ónermentler, dıyxanlar, urıs húrmetlileri, jumıssızlar, erteńgi turmısı qanday bolıwınan shoshıp qalǵan jumısshılar quradı. Iri kapital bolsa fashizmdi qollap-quwatladı.

Fashizmniń húkimet basına keliwi

1929-jılda júz bergen jáhán ekonomikalıq daǵdarısı Germaniyanı ayanıshlı jaǵdayǵa salıp qoydı. Úsh jıl dawamında islep shıǵarıw tınımsız tómenlep bardı. Atap aytqanda, islep shıǵarıw 40 procentke, real miynet haqı bolsa 50 procentke kemeydi. Mámlekette jumıssızlar sanı 9 millionnan astı. Olardıń tek 20 procenti ǵana jumıssızlıq pensiyasın alatuǵın edi. Xizmetkerlerdiń jaǵdayı oǵırı jamanlastı. Mayda hám orta isbilermenler, satıwshılar bankrotqa dus keldi. Qatar banklerdiń bankrotqa ushırawı finans-kredit sistemasın lárzege saldı. Ekonomikanıń sırt el finanslıq járdemine qaraslılıǵı, usı waqıtta krizis dáwirinde sırt el dáramattıń qaytarıp alınıp baslanıwı, ishki bazardıń tarlıǵı, burınǵı Antanta mámleketlerine salıq tólew, materiallıq resurslar deregi bolıw, koloniyalardıń joq ekenligi sıyaqlı faktorlar bunıń sebebi edi. Ekonomikanıń keskin ózgeriwsheńligi siyasiy krizisti de anıq etip qoydı. 1928-jılda reyxstagqa ótkerilgen saylawda hesh bir siyasiy partiya tolıq kópshilik dawıs ala almaǵan edi. Sol sebepli GSDP (153 orınǵa iye edi), Katolik Oray partiyası (78 orınǵa iye edi) jáne de Nemis milliy partiyası (73 orınǵa iye edi) wákillerinen ibarat koalitsion húkimet dúzilgen hám úlken koalitsiya atı menen iskerlik júrgize baslaǵan edi. Biraq koalitsiya 1930-jıldıń martında tarqalıp ketti. G.Myuller húkimeti jumıstan bosawǵa ruqsat beriwge májbúr boldı. Prezident Gindenburg Katolik orayı partiyası ǵayratkeri G.Bryuningti kansler etip belgiledi. Biraq GSDP oppoziciyaǵa ótkennen soń, G.Bryudiń húkimeti aktiv háreket ete almay qaldı. Nátiyjede mámleket Prezidenttiń ayrıqsha dekretleri kúshi menen basqarıla basladı. Bul jaǵday, óz gezeginde, reyxstagtıń abıroyın túsirdi. 1932-jılda ol tek 5 ǵana nızam qabılladı.

Derekler

ÓzME, Birinshi tom, Tashkent, 2000-jıl