Erkin ekonomikalıq zonalar
Erkin ekonomikalıq zonalar - XX-ásirdin ekinshi yarımında erkin ekonomikalıq zonalar dúnya xojalıǵında ayrıqsha kórinis boldı. 90-jıllardıń ortasına kelip dúnyada 4 mınnan aslam hár qıylı túrdegi erkin ekonomikalıq zonalar (bajıxana zonası, texnopark, erkin sawda zonası, offshorlıq zona) boldı. Úlken xalıq aralıq korporatsiyalar kop muǵdarda payda alıw ushın óziniń óndirisin ekonomikalıq zonalarda ámelge asradı.
Erkin ekonomikalıq zonalardıń artıqmashlıǵı-bul zonada eldin basqa territoriyalarına qaraǵanda artıqmashlıqqa iye bolǵan hár qıylı ekonomikalıq jeńillik, stimul hám qolaylıqlar jaratılgan boladı hám erkin ekonomikalıq rawajlanıwǵa múmkinshilikler bar. Sonday-aq erkin ekonomikalıq zonalardı - hár qıylı qolaylıqlar jaratılgan geografiyalıq territoriya dep qarasaqta boladı. Bul zonalarda mámleketlik ekonomikalıq protsesslerge tásir etiw masshtabı qısqaradı. Kópshilik rawajlanıp atırgan mámleketlerde erkin ekonomikalıq zonalar arnawlı ekonomikalıq zona dep te ataladı.
Erkin ekonomikalıq zona dúziwshileri ashıq ekonomika siyasatı printsiplerin ámelge asırıwdaǵı qolaylıqlar dep qaraydı. Sebebi, bul zonada sırtqı dúnya menen ashıq baylanıs, bajıxana, salıq hám investitsiyalıq rejim ishki hám sırtqı investitsiyalar ushın júdá qolaylı.
Erkin ekonomikalıq zonalarda tiykarǵı 3 máseleni sheshiw názerde tutıladı:
sanaat ónimin eksport etiw arqalı valyuta tabıwdı stimullastırıw;
jumıs orınların shólkemlestiriwdi ósiriw;
xalıq xojalıǵı ósimin támiyinlew ushın zonada en jańa usıllardı qollanıwshı poligonga aylandırıw.
Erkin ekonomikalıq zona ashıwdıń eń áhmiyetli sebebiniń biri bolıp, ayırım ellerdiń óziniń barlıq territoriyasında, ekonomikasında tolıǵı menen sırt el kapitalı kirip, nátiyjesine gúmanlanǵan waqıtta tájiriybe esabında óz territoriyasınıń bir bóleginde arnawlı erkin ekonomikalıq zonanı shólkemlestiriwi esaplanadı. Jáne de erkin ekonomikalıq zona dúziwdiń hár qıylı maqsetleri bolıwı múmkin. Máselen, keyin qalǵan rayonlardı rawajlandırıwdı xoshametlew zonası, keyin qalǵan rayonlardı industrializatsiyalaw. Sonlıqtan hár bir eldegi erkin ekonomikalıq zonalardı shólkemlestiriw sebebi hám maqseti hár turli bolıp bir-birinen parıqlanadı. Máselen, sanaatı rawajlanǵan AQSh, Ullıbritaniya usaǵan ellerde erkin ekonomikalıq zonalar artta qalǵan rayonlardıń orta hám kishi biznesin rawajlandırıwǵa bagdarlanǵan region siyasatın ámelge asırıw maqsetinde dúziledi. Usı maqsetke kishi hám orta isbilermenlerge basqa rayonlarǵa qaraǵanda kop erkinlik, finanslıq jeńillik hám basqa da qolaylıqlar tuwǵızıladı. Bul zonanın rawajlanıwında sırt el kapitalın engiziw maqseti názerde tutılmaydı. Al, rawajlanıp atırǵan ellerde dúzilgen erkin ekonomikalıq zona sırt el kapitalın kirgiziw maqseti názerde tutıladı.
Erkin ekonomikalıq zonalardı ashıw 2 turli maqsette territoriyalıq hám funktsionallıq bolıp shólkemlestiriliwi múmkin.
Territoriyalıq jaǵdayda sol territoriyadaǵı mekeme, kárxanalar ózleriniń hár qıylı funktsiya atqarıwına qaramastan jeńilliklerden paydalanadı.
Funktsionallıq usılda zona belgili bir funktsiya atqarıwshı kárxanalardı xoshametleydi.
Territoriyalıq sholkmlestirilgen erkin ekonomikalıq zonaǵa Qıtaydıń erkin ekonomikalıq zonaları, Braziliyanıń "Manaus" zonası, al funktsionallıq shólkemlestirilgen erkin ekonomikalıq zonalarǵa ayırım kárxanalar, offshorlıq firmalar, "Duty free" dúkánları usaǵan kárxanalar jaylasqan zonalar kiredi.
Erkin ekonomikalıq zonalardıń eń bir ápiwayı formasınıń biri erkin poshlinasız bajıxana zonası. Bul zonalar erkin sawda zonalarına usap birinshi áwlad zonalarına jatadı. Olar XVII-XVIII-ásirlerden berli bar. Bul zonalarda tranzit yamasa konsignatsion saqlaw skladları bar. Onda eksport etiletuǵın tovarlar saqlanadı, yaǵnıy tovarlardı eksport qılıw zonası desek te boladı. Bunday zonalardı jiyi bondolı sklad yamasa erkin bajıxana territoriyası dep te ataydı. Bul zonalar tovarlardı kirgiziw hám shıǵarıwda bajıxana salıǵınan azat etiledi. Dúnyanın kop mámleketlerinde bunday zonalar bar.
Erkin ekonomikalıq zonanın ulıwma xarakterli belgisi - bul investitsiya ushın bajıxana, finans, salıq tolemleriniń jeńilligi menen parıqlanıwı.
Jeńillikler tiykarınan 4 gruppaǵa bólinedi:
- sırt el sawda-satıq jeńillikleri;
- salıq jeńillikleri;
- finans jeńillikleri;
- adminstrativik jeńillikler.
Usı atı atalgan jeńillikler hár qıylı sharayatta, hár qıylı kombinatsiyada qollanıladı. Bul jeńillikler sol zonaga sırt el kapitalı kirip keliwdegi eń baslı stimulı ornın atqara almaydı. Sebebi, oǵan siyasiy turaqlılıq, investitsiyalıq garantiya (isenim) infrastruktura sapası, isshi kúshiniń mamanlıǵı usaǵan fakorlar kesent keltiredi.
Erkin ekonomikalıq zonalar dúziwde jetiskenliklerge erisiw ushın bir qatarda sátsizlikler de ushırasadı. Usınday sátsizliklerge ushırap Shrilankadaǵı, Liberiyadaǵı, Gvatemaladaǵı, Senegaldaǵı erkin ekonomikalıq zonalar óz islerin toqtattı. Onıń tiykarında siyasiy, ekonomikalıq hám shólkemlestiriw sebepleri turadı. Siyasiy sebepke-siyasiy turaqsızlıq, grajdanlıq qozǵalıs, al ekonomikalıq sebepke-investor ushın túsiniksiz, quramalı nızamlıqlardıń qollanıwı kiredi.