Ekvador

Ekvador, Ekvador Respublikası — Qubla Amerikanıń arqa-batıs bólegindegi mámleket. Maydanı 283,6 mıń km². Xalqı 13,447 mln. adam ' (2002). Paytaxtı — Kito qalası. Basqarıw tárepten 21 provinciya (rgouyu1a) ǵa bólinedi.

Mámleketlik basqarıw principi

Ekvador — respublika. Ámeldegi Konstituciyası 1998-jıl 10-avgustta qabıl etilgen. Mámleket baslıǵı — prezident (2005-jıl aprelden Alfredo Palasio), ol 4 jıl múddetke saylanadı hám qayta saylanıwı múmkin emes. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı Milliy kongress (bir palatalı parlament), atqarıwshı hákimiyattı prezident hám ol tárepinen tayınlanatuǵın húkimet ámelge asıradı; prezident húkimetke de basshılıq etedi.

Tábiyatı

Ekvador ekvatorda jaylasqan. Arqasında Kolumbiya, qubla hám shıǵısta Peru menen shegaralas. Batısta Tınısh okeanı suwlarına tutas. Tınısh okeanındaǵı Galapagos atawları da Ekvadorǵa qaraydı. Ekvador aymaǵı tábiyiy tárepten 3 bólekke bólinedi: Oryente (taw aldı tegislikler), Syerra (And tawlıǵı) hám Kosta (taw etegi hám Guayas oypatlıǵı oypatlıqları). Kordilyera tawlarınıń ishki janbawırlarında sóngen (Chimboraso — Ekvadordıń eń biyik noqatı, 6262 m) hám hárekettegi (Kotopaxi hám basqalar) vulkanlar bar. Tiykarǵı paydalı qazılmaları: neft, tábiyiy gaz, altın, gúmis, altınkúkirt, taskómir, marganets, mıs hám polimetall káni.

Íqlımı

Íqlımı Oryenteda ekvatorial, Syerrada tawekvatorial, Kostada subekvatorial ıqlım. Ortasha aylıq temperatura Kito (2800 m biyiklik) da 13°, qublasında 23° tan 27° qa shekem. Jıllıq jawın 100 mm den (qublada) 6000 mm ge shekem (And tawlarınıń shıǵıs janbawırlarında). Iri dáryaları: Guayas, Putumayo, Napo, Tigro. Aymaǵınıń 75% orman (tiykarınan, ızǵar tropikalıq orman). Ormanlarda ayıw, yaguar, jabayı pıshıq hám sút emiziwshi haywanlar jasaydı. Jılan, tasbaqa, kesirtke, teńiz iguanası, krokodil, qus kóp. Topıraqları podzollasqan qızıl, taw-otlaq hám allyuvial topıraq. Galapagos, Kotopaxi, Sangay hám basqalar milliy baǵları bar.

Xalqı

Xalqınıń 40% indeycler (tiykarınan, kechua) hám 40% ke jaqını ispan-indeyc metisleri, qalǵanları aq deneliler. Rásmiy tili — ispan tili. Dinge sıyınıwshılardıń kópshiligi katolikler. Qala xalqı 62%. Áhmiyetli qalaları: Kito, Guayakil, Kuenka.

Tariyxı

Ekvador aymaǵında áyyemnen XVI ásir baslarına shekem indeyc qáwimleri jasaǵan. XV ásir aqırında inklar jawlap alǵan. 1526-jıl Ekvador jaǵasına ispan konkistadorları kelip jayǵastı. 1531-1533-jıllarda F. Pisarro basshılıǵındaǵı konkistadorlar ekspediciyası Ekvador aymaǵın iyelep aldı. XVI ásirdiń 40-jıllarında xalıqtıń ispanlarǵa qarsı qozǵalańları bolıp ótti. 1563-1739-jıllarda Ekvador Kito audenciyası atı menen Peru Vicekorolligi, 1739-1822-jıllarda Jańa Granada Vicekorolligi quramında. 1809-jıl xalıqtıń ǵárezsizlik ushın háreketi háwij aldı. 1822-jıl Ispaniya kolonizatorlıǵı tamamlanıldı. 1830-jıl mayǵa shekem Kito wálayatı atı menen Ullı Kolumbiya quramında boldı.

1830-jıl ǵárezsiz mámleketke aylandı hám Ekvador Respublikası dep at berildi. Ekinshi jáhán urısı jılları (1939-1945) Ekvador fashistlik bloktaǵı mámleketler menen qatnaslardı úzdi. 1944-1946-jıllar húkimetke túrli partiya hám jámiyetlik shólkemleri wákillerinen ibarat húkimet basshılıq etti. 1972-jıldaǵı mámleket awdarıspaǵınan keyin áskeriy húkimet mámleket suverenitetin qorǵaw, ekonomikada mámleket sektorın bekkemlew siyasatın alıp bardı. 1979-jıldan húkimetke puqaralıq húkimeti basshılıq etip kelip atır. 1945-jıldan BMSh aǵzası. Ózbekstan Respublikası suverenitetin 1992-jıl 2-yanvarda tán alǵan. Milliy bayramı — 10-avgust — Ǵárezsizlik daǵaza etilgen kún (1809).

Tiykarǵı siyasiy partiya hám kásiplik awqamları

Shep demokratiyalıq partiya, 1977-jıl dúzilgen; Demokratiyalıq partiya, 1979-jıl tiykar salınǵan; Ekvador Kommunistlik partiyası, 1926-jıl dúzilgen; Konservativ partiya, 1855-jıl dúzilgen; Xalıq demokratiyalıq partiyası, 1978-jıl tiykar salınǵan; Radikal liberal partiya, 1878-jıl dúzilgen; Social-xristian partiya, 1951-jıl dúzilgen. Ekvador miynetkeshleri konfederaciyası, 1944-jıl tiykar salınǵan; Miynetkeshlerdiń birlesken frontı, 1971-jıl dúzilgen; Ekvador klasslıq shólkemler konfederaciyası, 1938-jıl dúzilgen; Ekvador erkin kásiplik awqam shólkemleri konfederaciyası, 1962-jıl tiykar salınǵan.

Aymaqlıq basqarıw bólimleri

Tiykarǵı maqala: Ekvador provinciyaları hám Ekvador kantonları

Ekvador 24 provinciyaǵa (ispansha: provincias), bólingen bolıp, hár biri óziniń basqarıw orayına iye:

Xojalıǵı

Ekvador — iri neft sanaatına iye bolǵan agrar-industrial mámleket. Jalpı ishki ónimde awıl, orman xojalıǵı hám balıq awlaw 16,8%, neft hám kán sanaatı 14,5%, qayta islew sanaatı 15,3% ti quraydı. Awıl xojalıǵında dıyqanshılıq jetekshi tarmaq. Ekvador — banan jetistiriw hám eksport etiw boyınsha dúnyadaǵı jetekshi mámleketlerden biri (jılına ortasha 5,32 mln. tonna ónim jıynap alınadı). Sonıń menen birge, kofe, kakao óstiriledi. Qumshekerqamıs, paxta, salı, kartoshka, mákke, biyday, saya, temeki egiledi. Shárwashılıqta qaramal, qoy, shoshqa, qus baǵıladı. Aymaqlıq suwlarınan balıq, krevetka, languot awlanadı. Ormanda qımbat bahalı terekten aǵash tayarlanadı, geveya tereginen kauchuk alınadı.

Sanaatı

Sanaatınıń jetekshi tarmaǵı — neft qazıp alıw; tábiyiy gaz, mıs hám qorǵasın káni, altın, gúmis, altınkúkirt tea qazıp alınadı. Jılına ortasha 8,2 mlrd. kvt/saat elektr energiyası payda etiledi. Neftti qayta islew, azıq-awqat, toqımashılıq, ayaq kiyim, aǵashsazlıq, sellyuloza qaǵaz, cement kárxanaları bar. Ónermentshilik rawajlanǵan.

Transportı

Transport jolınıń uzınlıǵı 0,97 mıń km, avtomobil jolları uzınlıǵı 43,1 mıń km. Teńiz sawda flotınıń tonnası 504 mıń tonna dedveyt. Iri portları: Guayakil, Balao, Esmeraldas. Kito hám Guayakidda xalıqaralıq aeroportlar bar. Ekvador shetke neft hám neft ónimleri, banan, krevetka, kofe, balıq, kakao, qumsheker shıǵaradı. Shetten sanaat shiyki ónimi hám yarım fabrikatlar, mashina hám úskeneler, qaǵaz, karton, azıq-awqat aladı. Sırtqı sawdada AQSh, Latın Amerikası mámleketleri, Yaponiya menen sheriklik etedi. Pul birligi — AQSh dolları.

Medicinalıq xızmeti, bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri

Ekvadorda vrachlar 5 medicina joqarı mektepte tayarlanadı. Mámlekette 6 jastan 14 jasqa deyingi balalar ushın májburiy biypul tálim engizilgen. Baslanǵısh hám orta mekteplerde oqıw múddeti 12 jıl (baslanǵısh mektepte 6 jıl, orta mektepte 6 jıl). Mámleket mektepleri menen birge menshikli mektepler de iskerlik júrgizedi. Orta arnawlı oqıw orınları, 20 joqarı oqıw jurtı bar.

Irileri: Kito qalasında Oraylıq hám Katolik universitetler, Kuenka qalasındaǵı universitet. Ekvador akademiyası, Kito qalasındaǵı medicina pánleri akademiyası hám 20 dan artıq ilimiy shólkem hám jámiyetlerde ilimiy tekseriw jumısları alıp barıladı. Kitapxanaları: Oraylıq universitet, Kito qalasındaǵı milliy hám municipal, Kuenka qalasındaǵı universitet hám municipal kitapxanalar. Muzeyleri: Koloniya kórkem óneri muzeyi, qala kórkem óneri hám tariyx muzeyi, arxeologiya hám etnika muzeyi, antropologıya muzeyi, geologiya muzeyi (hámmesi Kito qalasında).

Baspasózi, radioesittiriwi hám tele kórsetiwi

Ekvadorda bir qansha gazeta hám jurnal baspa etiledi. Irileri: «Bandera roxa» («Qızıl bayraq», teoriyalıq jurnal, 1940-jıllarda tiykar salınǵan), «Vistaso» («Shıǵıs», 1 ayda 2 ret shıǵatuǵın jurnal, 1957-jıldan), «Komersio» («Sawda», kúndelik gazeta, 1906-jıldan), «Letras del Ekuador» («Ekvador ádebiyatı», aylıq ádebiy jurnal, 1944-jıldan), «Oy» («Búgin», kúndelik gazeta, 1982-jıldan), «Pueblo» («Xalıq», háptelik gazeta, 1946-jıldan), «Ultimas notisias» («Sońǵı xabarlar», kúndelik aqsham gazeta, 1938-jıldan), «Universo» («Kosmos», kúndelik gazeta, 1921-jıldan), «Ekspreso» («Ekspress», kúndelik gazeta, 1973-jıldan). Ekuapress, mámleket informaciya agentligi, 1982-jıl dúzilgen. «Asosiason ekuatoriana de radiodifuson», radiostanciyalar awqamı. 300 ge jaqın kommerciya radiostanciya iskerlik júrgizedi. Bir qansha kommerciya televidenie xızmeti, atap aytqanda, «Korporason ekuatoriana de televison» (1967-jıl dúzilgen) xızmeti bar.

Ádebiyatı

Ádebiyatı ispan tilinde rawajlanıp atır. Kolonizatorlik dáwiri (XVI ásir bası — XIX ásir bası) nde tariyxıy hám diniy dóretpe hám de qosıqlar jaratıldı. Ǵárezsizlik ushın urıs jılları «Xunin dáwirindegi jeńis. Bolivarǵa qosıq» shıǵarması avtorı X. X. Olmedo nátiyjeli dóretiwshilik etti. XIX ásirdiń 30-jıllarınan ásir aqırına shekem prozada romantizm húkimranlıq etti (X. L. Merining «Kumanda» romanı, 1825). XIX ásir aqırı — XX ásir baslarında poeziya modernizm ruwxında rawajlandı, prozada naturalizm tásiri sezildi. X. Ikas hám XX ásirdiń basqa jazıwshıları rasalıq kemsitiw shárayatında indeyc hám metislerdiń sociallıq baxıtsızlıǵın sáwlelendirdi. X. dela Kuadra, X. Galyegos Lara, Jorge Queirolo Bravo, E. Qıylı Xilbert, A. Parexa Diyeskanseko, D. Agilera Malta, P. X. Vera hám basqa jazıwshılar, X. Karrera Andrade, X. E. Adoum hám basqa shayırlar óz dóretpelerinde xalıqtıń shın turmısın, onıń sociallıq qarama-qarsılıqların keń sáwlelendirdi.

Arxitektura hám súwretlew kórkem óneri

Ekvador indeycleriniń áyyemgi kórkem óneri Perudıń rawajlanǵan mádeniyatı menen baylanıslı (gúlalshılıq, háykelsheler, metall buyımlar, shıǵıs rayonlarda tas qorǵanlar). XVI ásirden Ekvadorda qalalar júzege kele basladı. XVII-XVIII ásirlerde ımaratlar barokko usılında qurıldı (arxitektor A. Rodriges), olar jergilikli dástúriy shıraylı zerler menen bezetildi. Diniy mazmundagi reńli súwret (N. X. de Gorivar) hám músinshilik (indeyc M. Inli, XVIII ásir) ayrıqsha. XX ásirdiń ortalarınan házirgi zaman arxitektorlıǵı rawajlana basladı. O. Guayasamin, E. Kingman, D. Paredes sıyaqlı súwretshiler miynetkesh xalıq, tiykarınan, indeycler turmısın sáwlelendirdi. Ekvadorda gúlalshılıq, toqımashılıq, nıqaplar soǵıw, gúmisten buyımlar islew, tas hám aǵash naǵıs oyıwshılıǵı rawajlanǵan.

Muzıka

Ekvador xalıq muzıkası (kreol hám indeyc) Boliviya, Peru, Arqa-batıs Argentina muzıkalarınıń ajıralmas bólegi retinde rawajlanıp kelip atır. XIX ásirden professional muzıka qáliplesti (kompozitor A. Baldeon hám basqalar). 1870-jıl Kito qalasında Milliy konservatoriya ashıldı. XIX ásir 2-yarımında kompozitor hám muzıkashı P. Traversari, kompozitor hám folklorist S. L. Mareno, XX ásir 2-yarımında kompozitorlar S. M. Duran, aǵa-ini L. hám G. Salgado ataqlı bolǵan. Kito hám Kuenka qalasılarında konservatoriyalar bar.