Ekinshi Jáhán urısında qaraqalpaq jawıngerleri

QARAQALPAQSTANLI JAWINGERLERDIN' FRONTDAG'I ERLIKLERI

Fashistler Germaniyasi SSSR ge hujim qilģan waqitta 4 000 nan aslam Qaraqalpaqstanli jawingerler batis shegaralarimizda áskeriy xizmette edi. Olar uris baslaniwi mn sawashqa tusti. 336-Bombalaytuģin aviapolktin' ushiwshisi U.Kojurov 1941-jili 23-iyunda jawingerlik tapsirmani orinlap, dushpan ayradromin bombalawģa qatnasti. Onin' birneshe mashinasin qaytarip, samalyotti óz bazasina qondirdi.

Batareya komandiri leytenant A.Iskenderov fashistler menen dáslep Bug daryasiniń boyindaģi bolg'an sawashta ko'rsetken qahramanliģi ushin «Erligi ushin» medali menen siyliqlandi. Ol 1943-jili 2-martta Дорогобуж rayonı ushin bolg'an urista qahramanlarsha qaza tapti. MOSKVANI QORĢAW USHIN BOLĢAN URIS

Fashistler dáslepki 3 hápte ishinde el ishine 300-600 shaqirim kirip keldi. 1941-jildin' guzinde Qizil Azmiyaniń sheginiwi nátiyjesinde fashistler Armiyasi Leningradti (házirgi Sank-Peterburg) qorshap aldi ha'm Moskvaģa qáwip tuwģizdi.

Gitler óz kushleriniń jartisin Moskvani iyelewge topladi. Biraq jawingerler fashistlerdin' 60 tan artiq diviziyasin qiyratti ham sheg'indirdi.

Moskvani qorģawda belsene qatnasqan Taxtako'pirli minamyotshik A'bdimurat Allanazarov 1942-jili 8-mart kuni Sosnov awili ushin bolg'an sawashta qahramanlarsha qurban boldi. Moskva túbindegi urista Qaraqalpaqstanli jawinger Jeńisbay Jumaģulov fashistlerdin' bir topari 25 metrdey jaqinlasip kelgen waqitta bálent hawaz benen «Qanģa-qan. Watan ushin» dep dushpang'a pulyomottan oq jawdirdi, sebebi oniń jawiger doslari awir jaradar bolip, pulyomottiń qasinda boyalip jatir edi. Ol Qizil askerler kelemen degenshe o'z ornin ma'rtlershe qorg'adi.Moskvani qorg'aw ushin belsene qatnasqan 8- gvardiyashi Panfilov diviziyasi (Qazaqstanda duzilgen) (usi diviziyağa arnalğan Panfilov shilar degen kinoda shiqti 2019-jili) ayriqsha qahramanliq ko'rsetti. Usi diviziyaniń 1074-atqishlar polkiniń jawingeri No'kisli Nazar O'tewliev Klin, Kalinin, Rjev qalalarin dushpannan azat etiw ushin bolģan sawashta da belsene qatnasti, «Erligi ushin» medali menen siyliqlandi. Ol 1942-jili 28-avgust kuni sawashta qaza tapti. Qaraqalpaqstanli jigit serjant Rajap Begshanov (Tórtkól rayonınan) tiń dańqi putkil Batis frontqa jayildi. R.Begshanov diviziyaniń eń jaqsi snyapershisi bolip, ol 132 fashistti joq etti. Rajap Begshanov Qizil Juldiz ordeni SSSR qahramani ataģin aldi.

1941-jılı sentyabrde Qaraqalpaq milliy brigadasi duzildi ham onin' quramina 4 300 ge jaqin Qaraqalpaqstanli jaslar boldi. Ol 97-qaraqalpaq atqishlar (strelkovoy) brigadasi dep ataldi. Brigada komandiri polkovnik F.A.Shutnikov, brigada komissari Epifanov (buring'i Qaraqalpaqstan Walayatliq komsomol sekretari) Brigada frontqa askeriy tayarliq Buxara walayati Kattaqorg'anda boldi. Tayarliq tamam bolg'annan keyin jawingerlerdi barlig'in birge emes, Al birneshe frontlarg'a taratip jiberdi. 97-qaraqalpaq milliy brigadasinin' siyasiy bo'liminde leytenant T.Bekimbetov (son' Nõkis Ma'mleketlik Pedagogikaliq Institut rektori), kapitan Q.Ayimbetov (son' ilim doktori ham professor) ham basqada xalqimizg'a belgili adamlarimiz bar edi. Bul brigada saldatlari ha'm ofitserleri urista qahramanlarsha uristi ham orden, medallar menen siyliqlandi.

STALINGRAD SAWASHI

Stalingradtaģi tariyxiy sawashlarģa 10 000 nan aslam Qaraqalpaqstanli áskerler qatnasti. Olardiń biri márt jawinger A'bdinay Dáribayev «Stalingrad qalası ushin aqirg'i tamshi qanim qalg'ansha urisaman. Menin' Qaraqalpaqstanim usimanda, mine, mina akoplarda» -dep ant berdi. Ol usi qaladag'i nayzalasiw sawashinda alti fashisti tuyrep o'ltirdi. Biraq ol dushpan og'inan ma'rtlershe qaza tapti.

A'bdinay aģaniń qani ushin kek aliwģa oniń qanalas inileri Qidirbay, Genjebay, Xojamurad- ushewi izli-izinen urisqa atlandi. Genjebay Kursk sawashinda qahramanlarsha qurban boldi. Stalingrad sawashinda Qaraqlpaqstan xalqiniń baxadir perzentleri Tóre Berdanov, Aysultan Alpesov, Kamal Aynazarov, Asamatdin Toreev, Baltabay Tóreev, Asan Yusupov, Abdiganiy Qulimbetov, Qarlibay Mamutovlar qurban boldi. Stalingradti pútkil el bolip qorģadi. Qaraqalpaqstan xalqi da buģan ilayiqli ules qosti.

Stalingrad sawashinda qurban bolģan minlaģan ullardiń hurmetine hazirgi Bolgagrad (buringi Stalingrad) qalasıniń orayliq ko'shesiniń biri «QARAQALPAQSTAN» kóshesi dep ataldi.

LENINGRADTI (SANKT-PETERBURG) AZAT ETIW USHIN BOLG'AN SAWASH.

Leningradti azat etiw ushin uris 300 kún ham tun dawam etedi. Qaraqalpaqstanli kapitan A.Orazimbetovtiń Leningrad hám Pskovtaģi urislarda qahramanliq ati shıqti. Ol 1944-jılı mart ayinda óz komandiriniń tapsırması boyinsha jawınger L.Fomishev penen ekewi barlawg'a shiģadi. Ol dushpanniń qarday jawģan oģi astinda jawingerlik tapsirmani orinlaydi hám basinan jaralanģan joldasi leningradli serjant L.Fomishevti qawipli zondan alip shiģadi. Sawashta kórsetken erligi ushin A.Orazimbetovqa «Qizil Juldiz» ordeni beriledi. Qalani azat etiwde erligi ushin kóplegen qaraqalpaq jawingerleri mamleketlik siylıqlarg'a miyassar boladi. Solardan Japaq Iskenderov «Dańq»ordenin aliwg'a miyassar boldi.

UKRAINA HA'M EVROPA ELLERI AZATLIĢI

Qaraqalpaqli jawingerler Ukrinani azat etiwde ayriqsha qahramaliq kórsetti. Máselen: serjant Maxash Balmag'ambetov(1914-Qaraózek. 1977-jil) o'z bo'limshesi menen Dnepr oń jag'alig'indag'i Borodaevka awilinda qasinda jawingerlik pozitsiyani uslap turdi. Erligi ushin «Qizil Juldiz» yaģniy qahraman atagi berildi.

19 jasar Orazbay Jumaniyazov 1943-jili 26-sentyabrde tunde óz doslari mn Dnepr daryasiniń oń jaģina ótip, Ol saperler jaģani minalardan tazalap bolaman deg'enshekem dushpandi irkip turadi.Ol dushpanniń 25 saldat ofitserin qiyratti. O.Jumaniyazov Rovi awilindag'i sawashta jaradar bolip, emlewxanada qaza boladi.soń oģan qahraman ataģi beriledi.

Juman Qaraqulov 327-Sevastopel atqishlar polkinida áskeriy waziypasin orinladi, oqti qarday boratip turģan dushpan pulyomotiniń ustine óz denesin taslap pulyomotshini toqtatti ham ózide sol jerde qurban boldi. Ol bul isi menen Aleksandr Matrosovtiń erligin qaytaladi. 1945 de ogan qahraman ataģi berildi.

Usılay qaraqalpaqstanli jawingerlerde evropani azat etiwge óz uleslerin qosqan.

SOVETLER AWQAMI QAHRAMANI.

20 dan aslam jawingerlerimiz SSSR qahramani atag'ina eristi. Olar O.Abdullaev M.Balmag'ambetov B.Babaev I.S.Banifatov D.V.Bernatskiy M.A.Bulatov O.Jumaniyazov J.Qaldiqaraev J.Qaraqulov I.D.Lebedov I.F.Maxorim I.Nawrizbaev P.Q.Nurpeysov A.A.Pishulin N.A.Saraev A.M.Simonov B.E.Tixomolov A.D.Trashkov A.S.Umerkin F.F.Shepurin