Dástanlar haqqında túsinik

Qaraqalpaq hám basqa xalıqlardıń awızeki dóretpeleriniń ishinde dástanlar úlken orın tutadı. Dástanlar xalıqtıń talabın, ármanın, umtılıwların óz ishine alıp, pútini menen bir eldiń, xalıqtıń jırın jırlawǵa qaratılǵan. Dástanlarda kóbinese xalıq óziniń watandı súyiwshiligin, ádillik hám batırlıǵın jırlaydı. Watandı dushpanlardan qorǵawda qaharmanlıq kórsetken batırlar jırlanadı. Dástanlard xalıqlardıń óz watanın súyiwshiligi haqlıq hám ádilliktiń jeńiwi úlken isenim menen súwretlenedi. Bul dástanlar xalıqtı dushpanlarına qarsı gúresiwge hám watandı qorǵawǵa shaqıradı. Dástanlar bizge kóp zamanlardan beri áwladtan áwladqa, awızdàn awızǵà ótip kelgen hám usı kúnge shekem saqlanıp qalǵan. Ertek hám qosıq sıyaqlı dástanlar da xalıq poeziyàsı bolıp esaplanadı. Dástanlar tiykarınan qosıq túrinde hám azı-kem prozalıq bayanlaw tiykarında dóretiletuǵın shıǵarmalar. Ádette, olardı baqsı, jırawlar jırlaydı. Qaraqalpaqstannıń barlıq jerlerinde, ásirese, Shımbay, Xojeli rayonlarında talantlı baqsı, jırawlar kóp bolǵan. Olardan Qurbanbay, Xojambergen, Nurabulla, Qıyas hám taǵı basqalar.Dástan aytıwshı baqsı, jırawlar dástandı duwtar yamasa qobız benen túrli namaǵa salıp atqarǵan. Ádette, baqsılar dástanlardı diyqanshılıq isleri pitkennen keyin keshqurınları aytqan. Olardı xalıq kútá húrmetlegen. Qaraqalpaq xalqınıń awızsha atqarılatuǵın dástanları kólemi jaǵınan 5 mıń qatardan 20 mıń qatarǵa shekem jetedi. Dástanlar bay waqıya, keń mazmunǵa iye bolıw menen qatar janrlıq jaqtan da hár qıylı boladı.Dástanlardı izertlewshi alımlar qaraqalpaq dástanların qaharmanlıq, liro-epikalıq, sociallıq-turmıslıq hám tariyxıy dástanlar dep 4 ke bóledi. Bular formalıq jaqtan bir-birine uqsas bolǵan menen waqıya qurılısı hám syujetlik mazmunı boyınsha bir-birinen ayırılıp turadı. Qaharmanlıq dástanlarda tınısh otırǵan elge, sırtqı dushpanlardıń topılısı, olarǵa qarsı xalıq batırınıń gúresi sóz etiledi. Mısalı, «Alpamıs», «Qırq qız», «Qoblan» hám basqa dástanlar. Al liro-epikalıq dástanlarda shańaraq qurıw, turmıslıq másele sóz boladı. Buǵan «Ǵárip-ashıq», «Sayatxan-Hamre», «Yusup-Zliyxa» dástanları kiredi. Sociallıq-turmıslıq dástanlarda turmıstıń ishki qarama-qarsılıqları sóz etiledi. Buǵan «Sháryar» dástanı kiredi. Tariyxıy dástanlarda tariyxta bolǵan adamlar sóz etiledi. Dástannıń bul túrine «Edige», «Er Shora» t.b. kiredi.