Buxara ámirligi

Buxara a'mirligi — (1756-jıl 12-dekabr — 1920-jıl 2-sentyabr) o'zbek dinastiyası ashtarxaniyler ornına kelgen o'zbek man'g'ıtlar dinastiyası wa'killeri o'zlerin a'mir dep atag'an. Sog'an ko're, ma'mleket Buxara Ámirligi dep atala baslag'an. 1920-jıl Buxara basqını na'tiyjesinde tamamlang'an.

1758-jılda Rahimbiy o'liminen soń man'g'ıtlar a'mirlik taxtına onın' a'mekisi Miyanko'l ha'kimi Daniyalbiy (1758—1785-jıllar) wa'kilin qoyadı.Biraq ol qatan' oraylıq ha'kimiyatın saqlap qala almadı. Man'g'ıtlardıń ta'repdarları ha'm dushpanları ortasındaǵı o'z ara urısları, orınlardag'ı ha'kimlerdin' g'a'rezsizlikke bolg'an umıtılıwları on jıllarag'a shekem sozılıp ketti. 1784-jili Daniyalbiydiń baslig'ınan narazı bolg'an Buxara xalqı qozg'alan' ko'terdi ha'm a'mir ha'kimiyatın balası Shaxmuradqa (1785-1800-jılları) tapsırdı.

Ámir Shaxmurat hu'kimdarlıq da'wiri

Shaxmurad jan'alıqlardı Arkda saray adamları gu'walıg'ında eki paraxor a'meldar — Ma'mleket qusbegisi ha'm Nizamaddin qazikalandı o'lim jazasına buyırıwdan basladı. Onnan son' Shaxmurad Buxara xalqına olardı bir neshe salıqlardan azat etiwshi jen'illikli hu'jjetti saltanatlı tu'rde tapsırdı. Hu'jjettiń teksti tas taxtada kesilgen bolıp, ol u'lken jome meshitinin' aywanına ornatıldı. Shaxmurat„jul“ dep atalg'an ha'm urıs halatında a'sker jıynaw maqsetinde paydalanılg'an jan'a salıq tu'rin engizdi. Ha'kimiyattı o'z qolına alg'annan keyin, ol xanlıq atag'ınan waz keshti ha'm a'mirlik da'rejesinde qaldı. Taxtqa bolsa Shaxmurat Shın'n'g'ısxan a'wladlarınan bolg'an Danıshpanshını, keyin bolsa Abulg'azını ko'terdi, biraq olar a'melde ha'kimiyatqa iye emes edi. 1785-jılı Shaxmurat pul reformasın o'tkizdi ha'm de 0,7 mısqal (3,36 g) tolı qımbat gu'mis ten'geler ha'm birdey formadag'ı altın ten'gelerdi ko'beytiwdi jolg'a qoydı. Ol sud ma'kemesine de tiykarınan o'zi basshılıq qıldı. Shaxmurat Buxara a'mirligi quramına Ámiwdaryanın' shep jag'ındag'ı aymaqlardı, tiykarınan, Balx ha'm Marvtı qaytardı. 1786-jılı ol Karmanada xalıq qozg'alanın bastırdı, keyin Shaxrisabz ha'm Xojendke tabıslı ju'rislerdi a'melge asırdı. Shaxmurat awg'an hu'kimdarı Temurshaxtan u'stin kelip, tiykarınan o'zbekler ha'm ta'jikler jasaytug'ın qubla Tu'rkistandi o'z qaramag'ına saqlap qalıwg'a eristi.

Ámir Haydar hu'kimdarlıq da'wiri

Ámir Haydar (1800—1826-jıllar.) a'kesinen son' taxtqa otırg'an waqıtta barlıq Mawarannahr onın' hu'kmine boysınatug'ın edi. Haydardın' taxtqa ko'teriliwi g'alabalıq qozg'alan'lar ha'm o'limler menen tuwrı keldi. 1800-jılı Marv tu'rkmenleri qozg'alan' ko'terdi. Ishki jánjellerge ko'p o'tpesten Qoqan menen Oratepa ushın urıs qosıldı. Haydar bul qalanı ıqtıyarında saqlap qalıwg'a eristi. Ámir Haydar da'wirinde sıyasıy sistema jeke ha'kimshlikke talpınıp atırg'an oraylasqan monarxiyadan sho'lkemlestirilgen edi. Ámirge 4 mıń kisige shekem jetetug'ın byurokratik ma'keme xizmet qılatug'ın edi. Armiyanın' sanı astı. Tek Buxaranın' o'zinde 35 mın' a'skerden ibarat a'sker turatug'ın edi. Ahmet Danishtıń jazıp qaldırıwınsha, a'mir Haydar basqarıw waqtında „ha'r 3-6 ayda júzege keletug'ın toqtawsız feodal urıslar da'wiri“ dep baha beriw mu'mkin.

Jáne qarań

• Buxara basqını

Ádebiyatlar

• Bregel, Y. (2009). The new Uzbek states: Bukhara, Khiva and Khoqand: C. 1750-1886. In N. Di Cosmo, A. Frank, & P. Golden (Eds.), The Cambridge History of Inner Asia: The Chinggisid Age (pp. 392-411). Cambridge: Cambridge University Press
• Anke fon Kyugelgen, Legitimizatsiya sredneaziatskoy dinastii mangitov v proizvedeniyax ix istorikov (XVIII-XIX vv.). Almati: Dayk-press, 2004.
• Olufsen, O. (Ole), The emir of Bokhara and his country; journeys and studies in Bokhara (with a chapter on my voyage on the Amu Darya to Khiva). Gyldendalske Boghhandel, Nordisk Forlag. Copenhagen, London: William Heinemann, 1911