Buddizm

Buddizm (sanskritshe — बुद्ध धर्म, buddha dharma buddanıń ilimi) — dúnya júzine keńin taralǵan negizgi 3 dinniń biri. B. z. b. V–VI İndiyanıń búgingi Bihar shtatında payda boldı. Buddizmniń negizin salıwshı Siddhartha Gautama dep esaplanadı. Buddizm basqa ilim-ańlawlardı boyına oday sińirdi jáne onın negizgi qaǵıydası jan iyesine jamanlıq jasamaw bolǵanlıqdan, jer júzine soǵıssız taradı. Házirgi gezde Buddizm dinin 1 mlrdqa jaqın adam uslanadı. Buddalıq diniy ilim kóz-qaraslardıń quramalı sisteması b. t.

Budda skulpturası

Isenim

Ol diniy shıǵarmalar jıynaǵı "Tripitakada" ("Úsh sebet") bayanlanǵan. Buddizmniń násiyatlarınıń ózine tán ózgeshelikleri bar. Buddizmde dúnyanı jaratıwshı Quday jayındaǵı ideya aytılmaydı. Buddizm ótkinshi ómirdiń azapları — awrıw, ǵarrılıq, ólimnen qutılıw jolın izleydi. Ol ómirdiń hásireti — nápsiniń tilegine baylanıstı dedi. Adamnıń denesi waqıtsha ómir súredi. Al nápsi qanaatsız tilegi menen, ólimniń qorqınıshı menen ılǵıy azap tuwǵızadı. Sonlıqtan nápsiniń tileginnen qutılıw kerek. Ol ushın tórt hasıl haqiyqattı biliw qájet:

1. Azap bar;
2. Azapta sebep bar;
3. Azapta soń bar;
4. Jol azaptıń toqtalıwı bar.

Ahimsanı júzege asırıw ushın Buddizm Vedanı joqqa shıǵaradı. budda iliminde etika máselelerine kóp kewil bólingen. Buddizmniń negizine qorshaǵan ortadan bólinbey qarastırılatuǵın jeke adamdı asıra maqtaw jáne bolmıstı pútkil dúnya menen baylanısıp jatqan erekshe psixologiyalıq protsess retinde qabıllaw printsipleri alınǵan. Buddizmdegi negizgi eń iri baǵıtlaar — hinayana jáne mahayana. Buddizm óziniń rawajlanıw barısında úsh dáwirden ótti: hinayana, hár kimdi tuwıw — óliw aylanısınnan qutılıwdı úyretetuǵın baslanǵısh danalıq mektebi (b.z.b. V á. — b.z. bası); ekinshi, bodhisattva — qutqarıwshı kómegi menen qutılıw; úshinshi, mahayana (b. z. V á.-ına deyin) gezi. mahayana negizinde budda (isókirek kózi ashılǵan) bolıwǵa múmkinlik beretuǵın jańa paydalı usıllar diniy násiyat berildi (V á.-dan keyin). Ol vajrayana dep ataladı. Aziyanıń kóplegen ellerinde Buddizm házirgi gezdiń ózinde jámiyetlik jáne jalpı máml. ómirge áhmiyetli tásir etip otır. Bul ellerdiń bir qatarında Buddizm memleketlik din bolıp esaplanadı. Imperialistler Buddizmniń tásirin esapqa ala otırıp, bul dindi óziniń reaktsiyashıl sıyasıy maqsetlerine paydalanıwǵa tırısadı. Sońǵı on jıllıqta neobuddizm yamasa metabuddizmniń bir qatar jańa baǵıtları payda boldı. Házirgi waqıtta budda uyımları Aziya ellerinde hár túrli jámiyetlik rol atqaradı. Olardıń geybirewleri kolonializmge qarsı, ultlıq ǵárezsizlik ushın gúreske belsene qatısıwda. Bizdiń elimizde budda lamaitlerdiń izin quwıwshılardıń kishkene toparları Qalmaq, Buryat, Tuvada turadı. Buddizm kóz-qarasına dúnyadan beziwshilik, jeke ózine tánlik tán. Qanawshı jámiyette baylıq, kúsh, húkimet kimniń qolında bolsa, soǵan jalbırı- nuw jer betindegi azap shekkeni ushın gúnadan qutqaradı dep túsindiredi. Sonlıqtan adam ótkinshi, jalǵan ómir súretuǵın mısal denesin oylamay, máńgi ómir súretuǵın janın qutqarıwdıń qamın oylawı kerek. Bul — qanawshılar menen kelisiwdi diniy násiyat beretuǵın Buddizm dinniń reaktsiyalıq jaqlarınnan biri. Ol dindi qabıllaǵan ellerdiń ómirine ádewır tásir jasadı. Buddizm taralıwı sinkretikalıq mádeniy komplekslerdiń qurılıwına tásir etti. Bulardıń jiıyındısı budda uyımı — 1950 j. qurılǵan buddashılardıń dúnya júzlik doslıǵı.

Buddizm hám sıyasat

Bir-birine belgili bir qatnastaǵı jámiyetlik fenomenler. Buddizmniń jámiyetlik ómirge jáne adamnıń ómirlik minnetlerin anıqlawı tikkeley usı diniy isenim menen tıǵız baylanıstı. Onın asa mańızlı qaǵıydası turmıs men azap shegiwdi uqsastırıwında. Buddizm jámiyetlik qatnaslardı ózgertiwge, onı jaqsılawǵa kúsh salmaydı. Ol adamlarǵa awqamnıń músheleri retinde jaqsı halda kóriniwi ushın dúzeliwge minnetlemeydi. Buddizm adamdı ózi tuwǵan, ómir súrip otırǵan jámiyetlik shınlıqtan alıslatıwǵa tırısadı. Usı orayda, Buddizmde jámiyetlik doktrinanıń barlıgın shártti túrde ǵana moyınlawǵa boladı.