Bayoz

Bayoz (arab. — aq, aqlıq ) — qosıqlar Toplamı. B. lar eki hám odan artıq shayırlar qosıqlarınan dúziledi. Dáslepki B. lar, tiykarlanıp, ataqlı shayırlardıń ǵázzellerinen dúzilgen, keyinirek buǵan ámel etilmegen. B. lar derlik lirik janrdagi dóretpelerden dúziledi, oǵan nasriy úzindiler ayırım jaǵdaylardaǵana kiritiledi. B. lar qandayda bir ideya yamasa málim dáwir dúnyaǵa kóz qarasın ashıp beredi, ulıwma saylab alınǵan dóretpelerde udayı tákirarlanatuǵınlıq da bolmaydı, olar qatań bap hám bólimge ajratilmaydi, avtorlar dóretpeleri túsindirme berilmeydi. Kimniń qosıǵınan qansha kirgiziw, dúziwshi qálewine baylanıslı. B. lar sarbayoz (sóz bası ), lirik qosıqlar (tiykarǵı bólim), nátiyje hám qosımshadan dúziledi. Ayırım B. larda qosıqları keltirilgen shayırlar atı mazmun retinde beriledi. Geyde B. larǵa xalıq awizeki dóretpeleri úlgileri: óleń, kúlkili waqıya haqqındaǵı qısqa gúrriń, házil-dálkek, naqıl, muzıkalıq dóretpeler (Buxara shashmaqomi, Xorezm mártebeleri, Ferǵana — Tashkent mártebe jolları, qosıq hám úlken qosıqlar ) da kiritiledi. Dáslepki B. lar arab poeziyası rawajlanǵan dáwir (750 — 1 O55) de júzege kelgen (qarań Tammom, Saolibiy). Turkistonda bayozshılıq 10 — 15-ásirler poeziyası tásirinde payda boladı. 18 — 19 -ásirlerge kelip olar mazmun hám mánisi tárepten talay bayıdı. Ásirese, Bedil dóretiwshilik tásirinde B. dúziw dástúriy tús aldı. Rásmiy hám rásmiy bolmaǵan B. lar bar. Rásmiy B. arnawlı xatker, zerger, túplewshi tárepinen buyırtpaǵa yamasa arnawlı bir shaxs talabına uyqas tárzde dúziledi. Rásmiy bolmaǵan B. de bezew hám tekstlerdiń jaylasıwında arnawlı bir tártip bolmaydı. Bundayları óz gezeginde taǵı ekige bólinedi: a) shayır yamasa xatker ózine maqul shayırlardıń dóretpelerinen tanlap dúzedi; b) dúziwshiniń óz qosıqiy kompleksine basqa shayırlar dóretpelerinen úlgiler kiritiledi (mas, " Bayozi Miriy", " Bayozi Roziy", " Bayozi Nodim", " Bayozi Kamiy" hám basqalar ).

Kórkem ádebiyatqa baylanıslı rawajlanıw processinde B. lar ádebiyat úlgisigine bolıp qalmay, haqıyqıy kórkem óner shıǵarmasına da aylandı, ayriqsha mektepler payda boldı. Ferǵana, Buxara, Xorezm, Tashkent mekteplerine tiyisli B. lar tiykarlanıp eki tilde — ózbek hám parsı tillerinde dúzilgen. 19 -ásir aqırı — 20 -ásir baslarında Muhammed Rahimxon Sanıy (Feruz) ǵayratı menen rásmiy B. lar dúziw rawaj taptı, júzlegen naǵıslı B. lar tuzildi hám kem ushraytuǵınlarınan nusqalar kóshirildi. 19 -ásir aqırlarında Turkistanda baspa jumıslarınıń rawajlanıwı menen qoljazba B. lar dúziw dawam etken halda, Tashkent hám Xiywada tasbaspa B. lar baspadan shıǵarıw jolǵa qoyıldı. B. Turkistan xalıqları ádebiyatı tariyxın hám toplam duzbegen shayırlar dóretpelerini úyreniwde zárúrli derek bolıp tabıladı.

Derekler

ÓzME, Birinshi tom, Tashkent, 2000-jıl