Barsakelmes (ataw)

Barsakelmas — Aral teńizining shimoliy gʻarbiy qismidagi orol. Qazaqstannıń Qızılorda wálayatında. Uzınlıǵı 27 km, eni batısda 11, 5 km, shıǵısta 2, 5 km. Maydanı 133 km² (1961). Qirǵaqları tiykarınınan tegis, tómen, qubla qirǵaǵı bir az biyik hám jar taslı. Jer maydanı tóbelik hám saylıqlardan ibarat oypatlıq. Kóbisi bóleginiń biyikligi 100 m, eń biyik jeri 113 m. Barsakelmeste turaqlı jáne waqıtsha kól, jaǵasında shor kól ushraydı. Araldıń arqa yarımı qumlı oypatlıq, ol jaǵdayda qum tóbeleri hám taqırlar kóp. Barsakelmes tiykarınan paleogen (joqarı eotsen) dıń mergelli hám qumlı sazları hám de kvarslı qumınan, qubla eń biyik bólegi tómen hám orta oligotsenniń saz, alevrit hám qumtaslarınan shólkemlesken. Araldıń arqa hám shıǵısınıń saz jatqızıqları ústin golotsenniń shógindi jınısları qaplaǵan. Iqlımı kontinental; iyuldıń ortasha temperaturası 26°, yanvardiki— 11°, ortasha jıllıq jawın 120 -160 mm. Barsakelmes de kóbirek bozqońır topıraqlar, taqırlı topıraqlar, sorlaqlar tarqalǵan. Siyrek shól ósimlikleri, kóbirek  sora, búrgen, sor hám sorlaq jerlerde óleń shóp, qamıs ósedi, anda-sanda seksewilzarlar ushıraydı. Qumlı jerlerde qızılsha, kauchukli xondrilla, jantaq, jabayı sulı ósedi. Báhárde gúńgirtbas, lala, biyday sıyaqlı efemer ósimlikler ósedi. Barsakelmeste sút emiziwshilerdiń 13 túri, qustıń 202 túri, súyretilip júretuǵınlardıń 8 túri jasaydı. Sonıń menen birge tán haywanlardan qosayaq tıshqan, balpaq tıshqan, sayg'aq, dikobrazn, qulon, túlki, tipratikan, domalaqbas kesirtke, uwlı zatlı qalqantumsıq jılan, shubarjılan, suwjılan, qustan buldırıq, jılqıshı, suw qara qus búrkitleri, miqqiy, torǵay, qarqunoq, ǵarǵa, uzaqsha, shımshıqlar bar. Toǵayzarlarda úyrek,  shaǵalalar, teńiz jaǵasında qarabaylar topar bolıp jasaydı. Barsakelmes ósimlik hám haywanlardı saqlaw hám kóbeytiw maqsetinde 1939 -jılda Barsakelmes qorıqxanası islengen. 1961-jıldan baslap teńiz júzesiniń tómenlewi nátiyjesinde araldıń maydanı keńeyip barıp atır, házirde ol qurǵaqlıq menen tutasadı.

Ádebiyatlar

• OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil