Badaxshan wálayatı

Badaxshan wálayatı (dari/pushtunsha: بدخشان, Badaxqān) — Afǵanistandıń 34 wálayatınan biri bolıp, mámlekettiń arqa-shıǵıs bóleginde jaylasqan. Ol arqada Tájikstandıń Tawlıq Badaxshani hám qublası -shıǵısda Pakistan tárepinen basqarılatuǵın Tómen hám Joqarı Chitral hám Gilgit-Baltistan menen shegara qatar. Sonıń menen birge, ol shıǵısda Qıtay menen 91 kilametr (57 milya) shegaraǵa iye.

Ol keńlew táriyxıy Badaxshan wálayatınıń bir bólegi bolıp, onıń bir bólegi házir Tadjikistan hám Qıtayda jaylasqan. Wálayatda 22 rayon, 1200 den artıq awıl hám shama menen 1 055 000 xalıq jasaydı. Payizabad wálayat orayı.

Etimalogiya

Badaxshan atı orta Parsısha „badaxq“ sózinen kelip shıqqan bolıp, bul rásmiy ataq bolıp tabıladı. „ān“ sózi jay atın bildiriwshi qosımsha; sol sebepli „badaxqān“ sózi „badaxq“ dep atalǵan shaxsqa tiyisli jaydı ańlatadı.

Sasaniylar dáwirinde ol „bidix“, Parfiya dáwirinde bolsa „bthqy“ dep atalǵan. Kába-i Zartoshtta tabılǵan sasaniy qóljazbalarında ol „Bałasakan“ dep atalǵan. Qıtay dereklerınde VII ásirden baslap „Po -to-shań -na“ dep atalǵan.

Nashaq (yámasa Navshak) (dariycha: nwsẖạkẖ) — Hindikush dizbesiniń Tirchmirdan (7492 m (24580 fut)) keyingi ekinshi eń biyik ayrıqsha shıńı bolıp tabıladı. Ol Afǵanistandıń Pákistan hám Badaxshan wálayatı ortasındaǵı shegarada jaylasqan. Tawdıń arqa hám batıs tárepleri Afganistanda, qubla hám arqa tárepleri Pakistanda esaplanadı. Nashaq Afǵanistandıń eń biyik tawi bolıp, mámlekettiń arqa-shıǵıs múyeshinde Durand (aytılıwı: Dyurand) sızıǵı boylap (Pákistan menen shegaranı belgileytuǵın ) jaylasqan. Bul dúnyadaǵı eń batıs 7000 m shıń.

Badaxshan batısda Taxor wálayatı, qubla-batısda Panjshir wálayatı, qublada Nurıstan wálayatı, arqa hám shıǵısda Tadjikistan (sol xalıqtıń Tawlıq Badaxshan toliq huqıqlı wálayatı hám Xatlan wálayatı ), Qitay menen vahan dep atalatuǵın uzın irmoq arqalı shegara qatar. Shıǵısda karidar, qublası -shıǵısda Pakistan (Chitral hám Gilgit-Baltiston). Badaxshandın ulıwma maydanı 44059 km², olardıń úlken bólegin Hindikush hám Pamir taw dizbeleri iyeleydi.

Pútkil dunya jabayı tábiyat fondı maǵlıwmatlarına qaraǵanda, Badaxshanda ortasha jaylawlar, savannalar hám putalıqlar, sonıń menen birge, Pamir dáryası Oloy ashıq toǵaylıqlar bar. Bul aymaqlarda keń tarqalǵan ósimlikler arasında pıste, badam, ǵoza, alma, arsha aǵashı hám ot ósimlikleri bar.

Wálayatda taw otlaqları hám putalıqları ámeldegi bolıp, arqa hám qubla-batıs regionlarda biyik tawlarda Hindikush alp otlaǵı jaylasqan.

Vaxan otıw jayı eki tawlıq otlaq hám putalıqlar: Qaraqurum-Batıs Tibet platosi alp sahraları hám Darbaz wálayatındaǵı Pamir tawları hám Ko'hi Safed Xirsdi óz ishine aladı.

Payizobattıń qublasında shól hám kserik putalıqlar húkimranlıq etedi. Ulıwma ósimliklerge tikenli putalar, zizifos, akatsiya hám amigdatus kiredi. Paropamisus xeric toǵaylıqlarin wálayattıń arqa-batıs hám oraylıq aymaqlarında tabıw múmkin. Ulıwma ósimliklerge badam, pıste, tal kiredi.

Táriyxi

Eramızǵa shekemgi 1-mıń jıllıqta Ahamaniylar imperiyasi aymaqtı basıp alǵan. Badaxshan etimologiyalıq tárepten orta parsısha badaxq sózinen alınǵan bolıp, rásmiy at. Atınıń— ān qosımshası region badaxq ataǵına iye bolǵan shaxsqa tiyisli ekenligin ańlatadı.

Aymaq XVI ásir bası — XVIII ásir ortaları aralıǵinda Buxara xanlıgı tárepinen basqarilgan. Shama menen 1750-jıllarda doslıq shártnaması duzilip, Durraniylar imperiyasi quramına kirgeninen keyin ol buxaralıq Muratbegim tárepinen Ahmadshah Durraniyǵa berilgen.Durraniylar keyin Barakzaylar tárepinen basqarilgan hám XIX hám XX ásirlerde alıp barılǵan úsh ingliz-afǵan urısı waqtında inglizlar tárepinen basıp alınbaǵan. 1980-jıllardaǵı sovet-afǵon urısına shekem shama menen 100 jıl tınısh bolıp turdi, sonnan keyin mujohidlar oraylıq Afǵanistan húkimetine qarsı kóterilisti basladılar.

1990 -jıllarda aymaqtıń úlken bólegi 1996 -jılǵa shekem ámelde milliy húkimet bolǵan Burhaniddin Rabbaniy hám Ahmad Shah Másutqa sadıq kúshler qadaǵalawında edi. Badaxshan 1996 -jıldan 2001-jılǵa shekem Talibanlar húkimranlıǵı dáwirinde basıp almaǵan birden-bir wálayat edi. Biraq, urıslar dawamında Mavlaviy Sharıqiy tárepinen Badaxshanda qońsılas Nurıstandaǵi Afǵanistan Islam Revolyuciyalıq Mámleketine parallel túrde Taliban bolmaǵan Islam amirliǵi dúzildi.

Sonday etip, Badaxshan afǵan urıslarında kem kóterilis kórgen mámlekettiń kem sanlı wálayatlarınan biri edi — biraq 2010 -jıllarda Izleniwshion kóterilisshileri wálayattıń bir qansha rayonlarına hújim etip, qadaǵalaw astına alıwǵa eristi.

2015-jıl 26 -oktyabrda 7, 5 Mvt quwatqa iye Hindikush jer silkiniwi Afǵanistan arqasında maksimal Merkalli intensivliǵi VIII (salmaqli) menen silkindi. Bul jer silkiniw derlik 30 000 úydi wayran etdi, bir neshe júzlegen kisi qaytıs boldı hám 1700 den artıq kisi jara aldı.

Transport

Payizabat aeraportı Kobulǵa úzliksiz reyslar penen xızmet kórsetedi.

Sawlıqtı saqlaw

Taza ishimlik suvina iye xojalıqlar úlesi 2005- jıldaǵı 13 procentten 2011-jılda 21 procentkeshekem astı tájriybeli tuwıw uyi xızmetkerleri qatnasqan tuwılıwlar úlesi 2003-jıldaǵı 1, 5 procentten 2011-jılda 2 procentke shekem astı.

Tálim

Badaxshan universiteti Payizabad qalasında jaylasqan bolıp, ol jaǵdayda bir qatar mámleket mektepleri, sonday-aq qızlar úshin mektep te bar.

Ulıwma sawatlılıq dárejesi (6+ jas ) 2005 — jıldaǵı 31 procentten 2011-jılda 26 procentke tústi Ulıwma anıq dizimge alıw dárejesi (6 -13 jas ) 2005-jıldaǵı 46% ten 2011-jılda 68% ge shekem kóterildi.

Ekanomika

Úlken mineral rezervlerge qaramay, Badaxshan dúnyadaǵı eń jarlı aymaqlardan biri esaplanadı. Kóknarı jetistiriw wálayat daǵı birden-bir real dáramat dáregi bolıp, wálayattıń den sawlıqtı saqlaw infratuzilmesi tolıq joq ekenligi, barıw qıyın bolǵan jaylar hám qishtıń qáhárli qıs bolıwı sebepli Badaxshan analardıńlar ólimi boyınsha dúnyada eń joqarı orınlardan birin iyeleydi.

Lazurit 6000-jıldan artıq waqıt dawamında Badaxshandıń Kuran hám Munjan rayonında jaylasqan Sar-i-Sang kánlerinde qazib alındı. Sońǵı geologik izertlewler basqa qımbat bahalı tas kánleri, atap aytqanda yaqut hám zúmratlar jaylasqanlıǵın kórsetdi.Shamalarǵa qaraǵanda, Kuran hám Munjan rayonındaǵı kánlarda 1290 tonnaǵa shekem ılaylı (lapis lazuli) bar. Bul mineral baylıqtan paydalanıw region gúlleniwi ushın gilt bolıwı múmkin.

2018-jıldıń 5-oktyabr kúni Vashińtonda afǵon rásmiyleri Badaxshanda altın qazib alıw ushın aymaqtı úyreniw hám rawajlandırıw ushın Centar investitsiya toparı jáne onıń operatsion kampaniyası Afǵanistan Gold and Minerals Co. ortasında 22 million dollar qarjı kirgiziwdi názerde tutatuǵın 30 jıllıq shártnamaǵa qol qoydi.

Wálayat Afǵanistandıń ishki kriket jarıslarında Badaxshan wálayatı kriket jámááti tárepinen usınıs etiledi, BORNA Joqarı tálim institutına qarawlı BORNA kriket klubı óz jámááti menen keledi hám kriket salasındaǵı qánigeler tárepinen tárbiyalanadı.

Demografiya

2020 -jıl jaǵdayına qaraǵanda, wálayat xalqı shama menen 1 054 087 kisiin quraydı, bul wálayat kóp milletli awıl jámiyetin quraydı. Dariy tilinde sóylesiwshi tájikler kópshilikti quraydı, odan keyin ózbekler, mıńalar, pushtunlar, qırǵıshzlar, qızılbaslar hám basqalarm Tómendegi pamiriy tillerinde sóylesiwshiler de bar: shug'niy, munjiy, ishkashimi hám von.

Wálayat xalqı tiykarlanıp sunniy musulmanlar, taǵı aymaqta ismoiliy shialar da bar.

Xalıqtıń 60, 1% milliy jarlılıq shegarasınan tómen jaǵdayda jasaydı, bul mámleketdegi eń joqarı kórsetkishlerden biri bolıp tabıladı.

Siltemeler:

• http://www.mrrd-nabdp.org/index.php?option=com_content&view=article&id=144&Itemid=133