Aytıslar

Aytıs - qaraqalpaq xalq ko'rkem awızeki do'retpelerinin' belgili bir janrı retinde erteden tilge alınıp keldi. 1939-jılları O.Kojurov ha'm Q.Ayımbetovlar aytıstın' folklorımızdın' bir janrı retinde ko'rsetse, 1951-jılı N.Baskakov qaraqalpaq folklorın tu'rlerge bo'lgende juwap ha'm aytıstı qız-kelinshekler qosıqlarına kirgizip belgilegen edi. Qaraqalpaq ko'rkem awızeki do'retpelerin pu'tini menen izertlew jumısın qolg'a alg'an, ol tuwralı u'lken izertlew dereklerin N.Da'wqaraev o'zinin' doktorlıq dissertatsiyasının' birinshi tomın folklorg'a arnap, onnan qaraqalpaq ko'rkem awızeki do'retpelerinin' janrlarına tallaw bergen edi. 1950-jıllardın' basında pitken bul jumıs 1959-jılı basıla basladı. 1977-jılı u'sh tomnın' birinshi folklorg'a arnalg'an tomı N.Da'wqaraevtın' "shıg'armalarının' tolıq jıynag'ı" menen (2-tom) o'z aldına kitap bolıp basıldı.

Usı kitapta N.Da'wqaraev "Aytıs ha'm juwap" degen temada berilgen bo'limde, qaraqalpaq da'stu'rlerinde qız-jigitlerdin' otırıspa merekelerinde uyqasımlı, astarlı so'z benen aytısıwlar og'ada ko'p jıynalg'an. Bunday poetikalıq so'z benen aytısıw juwaptan baslanadı. Juwap demektin' ma'nisi egerde birew astarlıq, poetikalıq so'z benen sizge tiyip, ilip so'ylese sizde bul kisinin' so'zine ılayıqlı poetikalıq so'z benen juwap qaytarıwın'ız kerek. Qaraqalpaq da'stu'rinde juwaptan jen'iliw uyat sanalg'an. Juwap sol aytısqan waqıttag'ı payt, ha'reket, waqıya menen baylanıslı boldı. Ma'selen, jigit u'yge kirip kelip, u'yde otırg'an qızlardı ko'zge ilmey so'ylegendegi juwap aytıstın' bir tu'ri.

Jigit:
- Haw kim eken desem,
- Qızlar eken g'oy.
I- qız:
- Ha' qız adamnın' xorıma,
- Ko'zge ilinbes tarıma?
II - qız:
- Ko'zin'e mayda temeki az ko'rineme?
Jigit:
- Tawdın' jırası bar,
- Ha'r so'zdin' ma'nisi bar,
Qız:
- Amanbısan' quda bala?
Jigit:
- Tentektin' aqılı tu'sten keyin degen.

A'lbette bunda juwap aytısları qaraqalpaqlar arasında ha'zirgi ku'nde de ko'plep ushırasadı. Toy merekesiz jol-jo'nekey aytıla beretug'ın, bir-birewdi utıw ushın qollanılatug'ın juwap aytısları qız-jigitler, jigitler-kelinshekler arasında og'ada ko'p.

Folklordag'ı shayırlar aytısın jazba a'debiyattag'ı aytıstan o'zgeshelikleri joqarıda ko'rsetip o'tilgen edi. Folklordag'ı shayırlar aytısı mısalında A'jiniyaz benen Qız Men'eshtin', Mansur menen Da'menin' aytısların ko'rsetse boladı. Jazba aytıslarda bul aytıstın' o'zgesheligi folklorg'a ta'n bolg'an, olar bir-biri menen duslasqan waqıtta, yadtan shıg'arıp awızeki aytısqan. Shayırlar aytısqanda umtılıw-umıtıw ko'rkem so'zinin' ku'shliligi menen aytılıwınan degen oydın' teren', sheber, o'tkir beriliwi menen bayqaladı. A'jiniyaz benen Men'eshtin' suw boyında ko'risip birinshi aytısı bılay baslanadı:

A'jiniyaz:
Tosınnan jaw kelsede tartınbag'an,
Ko'ldegi u'yrek-g'azday g'an'qıldag'an,
Qudasha sa'lemberdik ko'riwden-aq,
Ju'zlerin'iz jazg'ı tanday jarqırag'an,

Men'esh:
Sag'an men suwda turıp na'zer saldım,
Ag'eke sa'lemin'di a'lik aldım,
Keyinirek turın'ız, keyingenshe,
Kelgenin'di g'apılda bilmey qaldım.

A'jiniyaz Qazaqstan shayır qızı Men'esh penen bir neshe jerde ko'zbe-ko'z, ju'zbe-ju'z turıp yadtan shıg'arıp aytısadı. Olar suw boyında, qonaqta, toyda aytısqan so'zlerin xalıq yadında saqlang'an. Bul aytıs 1878-jılı Tashkentte shıg'arılatug'ın "Tu'rkstan walayatı" (11-12sanları) gazetasında basılg'an. Bul aytıs mazmunı ha'm ko'rkemligi boyınsha folklordag'ı qaraqalpaqlar ushında, qazaqlar ushın da, shayırlar aytısının' o'z aldına "Klassikalıq shın'ı" desek boladı. Bul aytısta ko'rkem so'zdi qurastırıwdın' sonday ma'nili u'lgileri bar, bulardı basqa aytıslardan tabıw qıyın. Haqıyqatında da eki tuwısqan xalıqlar shayırlarının' aytısı folklordın' tariyxında, a'debiyatımız tariyxında bezep turadı. Sonday-aq Mansur menen Da'menin, Altın menen Seydalının aytıslarının da a'hmiyeti u'lken.

Solay etip qaraqalpaq folklorındag'ı juwap aytısları menen awızeki, ju'zbe-ju'z turıp yadtan aytatug'ın shayırlar aytıs janrın qurap turadı ha'm usılar aytıs degennin' ne ekenin an'latadı.

Belgili bir-eki tariyxsız, belgili bir waqıtsız, belgili bir orınsız eki jaqtın' yadtan shıg'arıp aytıwısız aytıs degendi ko'z aldın'a keltiriw qıyın. Bul janrdın' o'zgesheligi de usında.