Aydos biy kóterilisi

Aydos biy kóterilisi– 1827-jılda Xiywa xanı Allaqulıxan zulımına qarsı Xojelide kóterilgen kóterilis. Kóteriliske qońırat qaraqalpaqlarınıń abıraylı biylerinen Aydos biy basshılıq qılǵan.

Tariyxı

Aydos biy Muhammed Amin inaq, Muhammed Rahimxan I hám Allaqulıxan dáwirinde xanlardıń jaqın máhremlerinen biri bolǵan. Aydos biyge ásker toplaw, qaraqalpaqlar arasındaǵı kelispewshiliklı jaǵdaylardı saplastırıw, qaraqalpaq ulısınan salıqlardı jıynap alıw hám olardıń yarımın ózinde alıp qalıw huqıqları berilgen. Muhammed Rahim I dáwirinde ornı júdá biyik bolıp, paytaxt - Xiywaǵa kelgen waqıtta,Aydos biy „biy baba“ dep kútip alınǵan, túrli sıylar berilgen. Xiywa xanlıǵınıń ishki siyasatı tuwrısında xanlar biy baba menen máslahátlesken. 1820 -jılda Muhammed Rahimxan Jańadárya boyındaǵı qazaqlardı basıp alıwınıń tawsılıwı hám xanlıqtıń arqa -shıǵıs shegarası bekkemleniwi menen Aydos biy huqıqların shekley basladı. 1821-1822-jıllarda Muhammad Rahimxannıń Shorjay júrislerinde qatnasıwshı biyler arasında Aydos biy bolmaǵan. Allaqulıxan dáwirinde Aydos biy barlıq imkaniyatlarınan ayırıladı. Allaqulıxannıń jaqın áskeriy xızmette bir sapta bolǵan adamı Gadoy Niyoz máhrem basshılıǵında salıqshılar qaraqalpaqlar jerine salıq jıynaw maqsetinde baradı.

Biraq Allaqulıxan dáwirindegi toqtawsiız urıslar, salmaqlı salıq júgi hám minnetlemelerine shıdam bere almaǵan qaraqalpaqlar Xiywa xanlıǵına qarsı kóterilis kótergen. Aydos biy aldınǵı huqıqların tiklep alıw maqsetinde kóteriliske basshılıq etken. Ol sonıń menen birge, qaraqalpaqlardı Qoqan xanına boysındırıp, óz poziciyasın qaytadan tiklemekshi bolǵan .

Kóterilistiń barıwı

Allaqulıxan kóterilisti bastırıw ushın arnawlı ásker toplaydı. Áskerge Muhammed Názervbiy inaqtı komandir etip tayınlanadı hám Xojeli qalasına jiberedi. Aral teńizi boyında qaraqalpaq biylerin toplaǵan Aydos máslahát shólkemlestiredi. Máslahátke jıynalǵanlar usınısı menen qaraqalpaq awıllarına shabarmanlar jiberiledi. „Hámme bala -shaǵası menen kóteriliske jıynalsın. Kimda-kim bas tartsa - ol dushpan esaplanadı“ degen xabar barlıq awıllarǵa jetip baradı. Kóteriliske tayarlanıp atırǵan qaraqalpaqlar qolay jayǵa jıynalıp, jerde qándek qazıp, aǵashlar hám de arbalar járdeminde qorǵaw tosıqları quradı. Aydos biy óziniń eki balası Riza hám Tóreni 1827-jıldıń 29 -iyulında 300 batırǵa bas etip, Qońırat qo'rg'oniga shabarman etip jiberedi. Qońırat qorǵanı hákimi, mushrif Muhammed Yaqub Qońırat qorǵawın shólkemlestiredi.

Urıs túske shekem dawam etken. Biraq kúshler noteng bolǵan urısta kóterilisshiler jeńiledi.Aydos biy qol astındaǵı áskerlerdiń bir neshesi urısta qaytıs boladı. Birpara kóterilis qatnasıwshıları teńiz tárepke qashqan. Riza hám Tóre de barlıq múmkinshilikti qollasa da Xiywa áskerlerinen jeńiledi.

Kóterilis bastırıladı. Aydos biy qolǵa alınıp, óltiriledi.