Ayapbergen Muwsa ulı
Ayapbergen Muwsa ulı(1880-1936) - XIX ásirdiń aqırı XX ásirdiń basındaǵı qaraqalpaq ádebiyatınıń eń iri talantlı shayırlarınıń biri. Ayapbergen Muwsa ulı qaraqalpaq poeziyasınıń rawajlanıwına úlken úles qosqan sóz sheberlerinen esaplanadı.
| Tuwılǵan sáne | 1880 |
|---|---|
| Qaytıs bolǵan sáne | 1936 |
Ayapberegn Muwsa ulı 1880-jılı Sorkól degen awılda gedey diyqan shańaraǵında tuwıladı. Ayapberegnniń ákesi de xat jazıp, xat tanıytıwǵın sawatı bar adam bolǵan. Sonlıqtan da awılda adamlar onı Molla Muwsa dep ataǵan.
Ayapbergen Muwsa ulı jas waqıtlarınan-aq awıllıq mektepte oqıp sawatın ashqan. Ol jas gezlerinen-aq qatıqulaq, kórkem sózge sheber bala sıpatında kózge túsedi. Ayapbergen 15-20 jaslarında awıl elge tanılǵan shayır-qıssaxan bolıp jetilisedi.
Shayırdıń shayırshılıq uqıbınıń jetilisip kiyatırǵan basqıshlarında qaraqalpaq xalqınıń tariyxıy-siyasiy, jámiyetlik, mádeniy ómirlerinde úlken-úlken ózgerisler payda bolıp atırǵan waqıtları edi.
Ayapbergen shayırdıń qıssaxan sıpatındaǵı repertuarında xalıq qosıqlarınıń ájayıp úlgileri, al dástanlardan bolsa, parsı, túrk, arab tillerinen qaraqalpaqshaǵa awdarılǵan dástanlar orın alǵanlıǵı belgili.
Ayapbergen shayır XIX ásirdiń aqırı XX ásirdiń basındaǵı siyasiy-jámiyetlik, sotsiallıq, mádeniy rawajlanıw belgilerin óz dóretiwshiligine sińirgen adam. Onıń shıǵarmalarınıń bir qatar sıpatlı usı belgilerin usı mádeniyattıń dástúri belgileytuǵın edi desek qátelespeymiz. Sonıń ushın da onıń dóretpelerinde de tárip mazmundaǵı qosıqlar kóp boldı. Máselen: Shayırdıń ózi de "Qaraqalpaqtadı" degen qosıǵın tárip qosıǵı dep ataǵanlıǵı málim.
"Qayda", "Yaranlar", "Taymasbek", "Kelin", "Kemal", "Molla Amanqul", "Maqsımjan qız", "Keldi", "Kók at" h.t.b. shıǵarmaların tárip mazmunınıdaǵı qosıqlar qatarında atap ótiwimiz múmkin.
Poeziyanıń qunlılıǵı da sonda, meyli jazılǵanınan baslap qansha jıllar, neshshe ásirler ótse de, meyli xalıqlar tariyxında qanday jámiyetlik jaǵdaylar ornamasın, meyli ádebiyatqa, mádeniyattqa qanday talaplar qoyılmasın, xalıq kewlindegi arzıw-armanın, maqset-tilegin sáwlelendirgen qosıq óziniń máńgi qunlıǵın joǵaltpaydı. Buǵan Ayapbergen Muwsa ulınıń qosıqları dáliyl bola aladı.
Shayırdıń ózinshe pikirler uqıbı sonda, ol lirikalıq personajdıń hesh bir nárse kóre almaytuǵın erkin dunyasın kórkem sáwlelendiredi.
"Qátquda" degen qosıǵında shayır biy, baylarǵa jaranıp, jaǵımpazlanıp, eplep seplep elge qátquda bolǵanday bolǵan Jolımbettiń ústinen ironiyalıq húkim shıǵaradı.
Juwmaqlap aytqanda, Ayapbergen Muwsa ulı XIX ásirdiń aqırı XX ásirdiń basında jasap óz eline, óz xalqına dóretiwshilik jaqtan belsendilik penen xızmet etken shayır boldı. Onıń qosıqlarınıń kópshiligi óz zamanlaslarınıń qosıqlarındaǵıday arnaw, táriplik qosıqlardan hám yumor-satiralıq shıǵarmalardan ibarat boldı.