Axmed Yugnakiy

Axmet Yugnakiy

XII a'sirdegi tu'rk tilles xalıqlar a'debiyatının ko'rkem so'z sheberlerinin' biri Axmed Yugnakiy Yusif Has Ha'jibten keyingi ko'zge ko'ringen a'jayıp shayırlardın' biri edi.

Shayırdın' tuwılg'an jeri sol waqıttag'ı Qaraxaniyler ma'mleketinin' en' ko'rnekli qalalarının' biri Yugnak, Tu'rkstan qalasına jaqın jer dep ta'riyplenedi. Onın' qaysı jılı tuwılg'anlıg'ı belgisiz. Biraqta ol haqqında jazılg'an qosıqta: "Shayırlardın' shayırı, danalardın' danası. So'z o'nerinen ga'whar tergen adam" dep ta'riyplenedi.

Shayırdın' o'mirbayanı haqqında jeterli mag'lıwmatlar saqlanıp qalmag'an bolsada, onın' shıg'armaların XV a'sirde ko'shirgen ka'tibler bul haqqında a'dewir mag'lıwmatlar beredi. Mısalı: Atası atı Ma'qa'mediy, İukakiy A'diy Axmed og'lı, yok xechshaki Yag'nıy: (Shayırdın' a'kesinin' atı Muxammed Yugnakiy, al o'zinin' atının' Axmed ekenligine heshqanday gu'manımız joq). A'dibinin' yeri atı İuginek erur, Safaliq eteb yer, kongullar yarur. (Shayırdın' tuwılg'an jerinin' atı Yugnak, zeynin'di ashatug'ın bir a'jayıp jer) - dep jazıwına qarag'anda, o'zin Axmed Yugnakiy dep atag'anın eske alg'anımızda' bul shayırdın' shınında da Yugnak qalasında tuwılg'anlıg'ının' guwası bolamız.

Yugnak shınında da sol waqıttag'ı Qaraxaniyler ma'mleketinin' sotsial-ekonomikalıq jag'ınan rawajlang'an qalalarının' biri Tu'rkistan menen bir qatarda turıp, eski tu'rki tilinin' rawajlanıwına u'lken u'les qosqan oraylardın' biri bolıp esaplanadı. Sonın' ushında Axmed Yugnakiy Yusip Has Ha'jibten keyin ekinshi bolıp tu'rki tilinde u'lken shıg'arma jazıp qaldırıwg'a qol urg'an.

Onın' bizge shekem kelip jetken en' ko'lemli shıg'arması "Xibbat ul haqoyiq" (Haqıyqatlar sıylıg'ı) Axmed Yugnakiy mu'mkin' bunnan basqa da belgili shıg'arma jazg'an shıg'ar. Biraq ol shıg'armalar bizin' zamanımızg'a kelip jetpedi.

Haqıyqatlar sıylıg'ı"nın' qol jazbası tabılg'anlıg'ı haqqında en' birinshi ma'rtebe 1906-jılı tu'rk alımı Na'jib Asim xabarladı. Biraq bunnan keyin de bir neshe qoljazbalarının' tabılg'anlıg'ı ma'lim boldı. Solardın' ishinde en' eskisi Samarqand nusqası bolıp, bul nusqa 1444-jılı samarqandlı kolligraf Zeynul-Abiddin Juraniy degen kisi ta'repinen eski uyg'ır ha'ribi menen ko'shirilgen.

Bunnan basqasharaq bir qoljazba 1480-jılı A'bdurazaq baqsı degen bir adam ta'repinen ko'shirilgen. Bul nusqa osmanlı tu'rk tiline awdarılıp, o'z teksti menen qosa 1916-jılı Na'jib Asim ta'repinen bastırıp shıg'arılg'an. Bunnan basqa arab ha'ribi menen keshirilgen ja'ne bir qol jazba Berlindegi kitapxanada saqlanbaqta.

"Haqıyqatlar sıylıg'ı" negizinen didaktikalıq shıg'arma. Bunda basqa shıg'armalar sıyaqlı avtor ta'repinen o'z qa'lemi menen nıshanag'a alıng'an belgili syujet te joq. Da'stannın' bastan ayag'ına shekem na'siyat. Na'siyat bolg'anda da tek jıltır so'z emes, ba'lki ha'r bapqa bo'linip berilgen didaktika. Bilim haqqında, jaqsılıq ha'm jamanlıq, minez-qulıq haqqındag'ı baplarg'a bo'lip qaraydı.

Axmed Yugnakiy du'nyaparaz ha'm ashko'z adamlardı qattı sıng'a aladı. Onın' pikiri boyınsha du'nyada sonday bir ashko'z adamlar toparı ko'beyip ketken. Olar arsha-arsha altınlar arttırıp, kiyimlerin jamap kiyip ju'redi. Bunday taypadag'ı adamlar o'zinde ha'm a'tirapındag'ı adamlardı da ashtan o'ltiredi. Sonın, ushında ol bul du'nyada jaqsı jasamaqshı bolsan', o'zgelerdi aldama. O'z miynetin' menen g'ana jasa. Al mal-mu'lkti o'zin'e jetkendey etip g'ana jıyna. Eger o'z miynetin' menen tapqan bolsan' birewdin' mu'lkin ko'psinbe. Xalıqtı aldap birewlerdin' esabınan du'nya toplamaqshı bolg'an adamnan qash. O'z miynetin' menen tabılg'an hadal du'nyanı iship jewge u'yren - dep uqtırmaqshı boladı.

Bunnan tısqarı shıg'armada a'dep-ikramlılıq, doslıq haqqında sezler baradı. Yag'nıy: "Kim sag'an jamanlıq qılsa, sen og'an opa qıl". Sebebi: "Qandı qan menen juwıp tazalap bolmaydı" dep aytılg'an bolsa, ekinshi jag'ınan o'mir filosofiyası haqqında pikir bildirip: "Bul du'nya bir ku'n g'ana qonıp ketetug'ın ka'rwan sarayg'a usaydı. Ka'rwan bir ku'n qonıp, o'z jolın dawam etedi. Biz de tap sondaymız. Adam balasına bul o'mirdi bilip seziw ushın ju'z jıldın' o'zi de qısqalıq etedi. Sonshama o'mirdin' "Bir ku'n quraqım ko'rinbeydi" - dep jazdı.