Ekonomika: Ózgerisler arasındaǵı ayırmashılıq

[[ImageSu'wret:NYSE-floor.jpg|thumb|right|300px|[[Birja]]nin' sawdalasiw orninda betpe-bet sawda qatnasiqlari. Qarji sheshimleri adamlardin' qabil etiwi mu'mkin bolg'an ko'p ekonomikaliq sheshmlerinin' tek g'ana birewi.]]

'''[[Ekonomika]]''' [[Sotsialliq ilimler|sotsialliq ilimilimnin]]nin’’ [[Tovar (ekonomika ha'm buxgalteriyaliq esap)|tovarlardin’ ha’m xizmetlerxizmetlerdin]]din’’ o’ndirisin, [[Bo'listiriw (ekonomika)|bo’listiriliwbo’listiriliwin]]in ha’m tutiniliwin izertleytug’in tarawi. ''Ekonomika'' termini [[Grek tili|Grek]] tilinde ''oikos'' (u’y) ha’m ''nomos'' (nizam yamasa da’stu’r) degen so’zlerden alinip, “u’y (xojalig’i) ta’rtipleri” degendi an’latadi.

Zamanago’y ekonomikanin’ ko’pshilik bo’legin qamtiytug’in aniqlama [[Lionel Robbins]] ta’repinen [[Ekonomika iliminin' Ta'biyati ha'm Ah'miyeti haqqinda Esse|1932 jilg’i esseessesinde]]sinde berilgen: “ekonomika adam ha’reketin paydalaniw jollari ha’m jetispeytug’’in, basqa paydalaniliw mu’mkinshiligi bolg’an, resurslar qatnasi sipatinda izertlewshi ilim”. [[Jetispewshilik]] (deficit) - bar bolg’an [[Resource (ekonomika)|resurslar]] barliq talap ha’m mu’ta’jliklerdi qanaatlandiriwg’a jeterli emesligin bildiredi. Eger jetispewshilik ha’m bar bolg’an resurslardin’ basqa paydalaniwi bolmasa [[ekonomikaliq mashqala]] da bolmaydi. Solay etip ekonomikanin’ pa’ni resurslar ha’m qa’lewler ta’sir etiwshi [[Ratsional tan'law teoriyasi|tan’lawtan’lawlardi]]lardi (sheshim qabil etiw) u’yreniwdi o’z ishine qamtiydi.

* Tarawlar ha’m ekonomikanin’ ken’ [[JEL classification codes|kategoriyalarkategoriyalari]]i.

Ekonomikanin' paydali ta'replerinin' biri [[ekonomika|ekonomika]]lardin' u'lken ja'miyette ekonomikaliq sistemalar sipatinda qalay islewin ha'm ekonomikaliq qatnasiwshilardin' ([[Agent (ekonomika)|agentleragentlerdin]]din') arasinda qanday qatnaslar barlig'in tu'sindiredi. Ekonomikaliq analizdin' metodlari tez pa't penen jinayat, bilim, [[Xojaliq ekonomikasi|shan'araq (xojaliq)]], [[Den-sawliq ekonomikasi|den-sawliq]], [[Huqiq ha'm ekonomika|huqiq]], [[Ja'miyetlik tan'law|siyasat]], din, [[Institutlar ekonomikasi|ja'miyetlik institutlar]], ha'm uris siyaqli sotsiyalliq kontekstte sheshim qabillawshi adamlardi (offitsial adamlardi qamtiydi) qamtiytu'gin tarawlarda qollanilmaqta.

[[ImageSu'wret:AdamSmith.jpg|thumb||right|150px|Adam Smit, ''Xaliqlar baylig'i''nin' avtori ([[1776#March|1776]]), uliwma [[Nenin'dur atasi yamasa anasi sipatinda belgili adamlar|zamanago'y ekonomikanin' tiykarin saliwshi]] sipatinda qaraladi.]]

== Tiykarg'i kontseptsiyalar ==

=== O'ndiriz mu'mkinshilikleri, mu'mkinshilik quni, ha'm effektivlilik ===

[[ekonomika|EkonomikalarEkonomikalardin]]din' ha'r qiyli tu'rlerinin' arasinda uliwma mashqalar to'mendegiler:

* ''qanday tovarlardi o'ndiriw ha'm qansha mug'darda'' ([[Tutiniw (ekonomika)|tutiniw]] yamasa [[Investitsiya#Ekonomika|investitsiya]], [[jeke tovar]]lar yamasa [[ja'miyetlik tovar]]lar, go'sh yamasa kartoshka, htb.)

* ''olardi qalay o'ndiriw kerek'' (ko'mir yamasa yadro energiyasi, qansha ha'm qanday u'skeneler, kim diyxanshiliq etedi yamasa oqitadi, htb.)

* ''kim ushin o'ndiriw kerek'', o'nimnen tu'sken tabisti [[bo'listiriw (ekonomika)|bo'listiriwlistiriwdi]]di kor'setken halda.

[[ImageSu'wret:newPpf small.png|right|O'ndiris Mu'mkinshiligi iymek sizig'i|450px]]

Sizilmada: ''Food'' - awqatliq zatlar; ''Computers'' - kompyuterler; ''Outside the PPF: Impossible points'' - O'MSten tisqarida : Mu'mkin bolmag'an noqatlar; ''Inside the PPF: productively inefficient points'' - O'MStin' ishinde: effektiv bolmag'an noqatlar. '''A''' noqati misal ushin, eger o'ndiris effektiv alip barilsa '''F_A''' awqatliq zatlari ha'm '''C_A''' kompyuterleri islep shig'ariliwi mu'mkinligin ko'rsetedi. Sonday-aq '''F_B''' awqatliq zatlari ha'm '''C_B''' kompyuterleri islep shig'ariliwi mu'mkin ('''B''' noqati). Bul iymek siziqtag'i ha'r bir noqat ekonomika ushin maksimal [[Potentsial o'nim|potentsial ja'mi o'nimnimdi]]di ko'rsetedi. Bul basqa tovardin' mu'mkin bolg'an o'nim mug'dari berilgen jag'dayda bir tovardin' maksimal islep shig'ariliwin bildiredi.

[[Jetispewshilik]] bul sizilmada adamlardin' qa'lewi, biraq ja'mi alg'anda ''O'MSnen tisqarida'' tutina almawi arqali ko'rsetilgen. Eger bir tovardin' o'ndirisi iymek siziq boylap ''o'sse'', basqa tovardin' o'ndirisi ''kemeyedi'', [[keri baylanis]]. Bunday boliw sebebi bir tovardin' o'ndirisin ko'beytiw basqa tovardin' o'ndirisinen , oni kemeytken halda resurslardi jalp etiwdi talap etedi. Iymek siziqtin' qa'legen noqattag'i iymekligi bul eki tovar arasindag'i [[Bir-birine almastiriw#A'piwayi o'mirden misallar|bir-birine almastiriwalmastiriwdi]]di beredi.

[[CategoryKategoriya:Ekonomika]]

[[CategoryKategoriya:Sotsial ilimler]]