Aral tábiyiy geografiyalıq okrugi

Aralboyı tábiyiy-geografiyalıq okruginiń qáliplesiwi teńiz suwınıń qurıwı hám jańa rayonlardıń maydanınıń teńiz ultanları esabınan keńeyiwi tikkeley baylanıslı. Aral tolıp tasıp turǵan waqıtları 66,1 mıń kv. km. maydandı iyelep onıń tek jartısı hákimshilik jaqtan Qaraqalpaqstan Respublikasınıń quramına kiretuǵın edi. Solay etip, tábiyiy-geografiyalıq okrug Aral jaǵalawın qosa esaplaǵanda Qaraqalpaqstannıń 33,1 mıń kv.km maydanın iyelep jatatuǵın edi. Házirgi waqıtta Aral teńiziniń biziń úlkemizge tiyisli túslik-batıs bóleginiń teń yarımı qurǵaqlıqqa aylanıp ketti. Teńiz suwı búgingi jaǵa rayonlardan ayırım jerlerde 100—120 km hám onnanda kóbirek ishkerige kirip, 60-jıllardaǵı teńizde esapqa alınǵan 313 úlken hám kishi atawlardıń kópshiligi qosılıp derlik qurǵaqlıqqa aylandı. Al Vozrojdenie hám Lazarevo atawları bir-biri menen qosılıp qurǵaqlıqqa aylanıp ketiwine az qalıp tur. Aral teńiziniń duzlılıǵı joqarıladı. Eger 1960-jılı Aral teńiziniń duzlılıǵı 11—13 promille dep esaplansa házir ol 29—37 promillege barabar. Nátiyjede teńiz akvatoriyasındaǵı osimlik hám haywanat dúnyası pútkilley joq bolıp barmaqta.

Íqlımı

Jıllıq ortasha temperatura -8,3—9°C bolsa iyuldıń ortasha temperaturası 25—26°C ǵa teń; jıllıq jawın-shashın muǵdarı 90—100 mm di quraydı. Vegetaciyalıq dáwirdegi nátiyjeli temperaturalardıń muǵdarı 3600°C ǵa barabar.

Aymaǵı

Teńiz suwınań qurǵaqlıqqa aylanǵan territoriyalarda topıraq payda bolıw processi dawam etpekte hám házir baslı topıraǵına jeńil mexanikalıq dúziliske iye duzlı topıraqlar jatadı. Al Aral jaǵalawına kiretuǵın territoriyalarda kebirlikler, shólge beyimlesken qumlı topıraqlar tarqalǵan. Bular alliviyal shógindi jatqızıqlar menen birlikte keleshekte awıl xojalıǵı ushın bahalı jer resursları bolıp qalıwı tiyis. Aymaqtıń átirapın qorshaǵan shólistanlı territoriyalarǵa uqsap samal eroziyasın tez-tez bastan ótkerip shólge xarakterli qum tóbeshiklerin payda etpekte. Ósimliginiń baslı túrlerine golofit xarakterli, al jaǵa rayonlarında qamıs, qarabaraq, jeken hám urıq ósimlikleri ósedi.

Flora hám faunası

Rayon haywanat dúnyasınıń túrlerine jarlı. Vegataciyalıq dáwirdegi ayazsız dáwir 215 kúnge sozılıp, mal sharwashılıǵı ushın ot-shóplik eginler, ovosh hám ǵálle eginlerin ósiriw ushın múmkinshiliklerge iye. Keleshekte Moynaq rayonınıń Aral jaǵalawına kiretuǵın aymaqlarda suwǵarma diyqanshılıqtı rawajlandırıw ushın 250 mıń gektarday jer resursları bar. Bul keleshekte mal sharwashılıǵı tarawların rawajlandırıw ushın real shárayatlar dúziw tiyis.

Paydalı qazılmaları

Teńizdiń qurǵaqlıqqa aylanǵan ultanları, sonday-aq jaǵa rayonlar tábiyiy janıwshı gazge, tas kómirge, neftke hám siyrek ushıraytuǵın suyıq elementlerdiń (brom cirkoniy, ceziy) qorlarına bay.

Derekler

• Saypov A., Ataniyazova Q., Esenova I., Dawletbaev A. Qaraqalpaqstan tábiyiy geografiyası páni oqıtıwshılar ushın metodikalıq qollanba. -Nókis, 2022.