Áyyemgi Greciya

Áyyemgi Greciya — Balkan ya.a.ń qubla.da, Egey teńizindegi atawlar, Frakiya qırǵaqlari, Kishi aziyanıń batısındaǵı teńiz qırǵaqlarında jaylasqan áyyemgi grek mámleketleri aymaǵınıń ulıwma atı.

Áyyemgi Greciya
Bólegi	history of Greece
Kontinent	Evropa
Jergilikli sóylesiwshiler	Gretsiya
Pul birligi	ancient Greek coinage
Shegaraları	Thrace, Illyria, Persian Empire
Baslanıw waqtı	12. century BCE
Tawsılıw waqtı	600лер
Studied in	ancient history, Greek studies, classics
Derekte súwretlengen	The Nuttall Encyclopædia
History of topic	history of ancient Greece
Wikimedia joybarınıń dıqqat orayında	Wikipedia:Hámme Wikipedialarda bolıwı tiyis maqalalar dizimi, Wikipedia:Vital articles/Level/4
Wikimedia outline	outline of ancient Greece
Economy of topic	economy of ancient Greece
OpenStreetMap tag or key	Tag:historic:civilization=ancient_greece
Turaqlı tákirarlanıwshı element	Q22828833
Commons kategoriyası	Ancient Greece
Topic's main Wikimedia portal	Portal:Ancient Greece
Topic's main template	Template:Ancient Greece topics
Temanıń tiykarǵı kategoriyası	Category:Ancient Greece
Baylanıslı shaxslar kategoriyası	Category:Ancient Greeks
Ancient Greece

Tariyxi. Arxeologik maʼǵluwmatlarga koʻre, Gr. Aymaǵında adamlar paleolit dawrinen jasap kelmekte. Xalkidika ya.o.nan neandertal adaminiń bas súyegi shıqqan. Neolit dawrinde Gr. Xalqı diyxanshılıq, sharwashilıq penen shugʻıllanıp, otırıqshı turmıs keshirgen. Greciya jez dáwiri mádeniyati shártli ráwishte Kritmiken mádeniyati yaki Egey mádeniyati dep atalǵan. Eramızǵa shekemgi 3-mıń jıllıqta Greciya etnik quramı rangbereń(pelasglar, leleglar va bosqalar) boʻlgan; olardı protoyunon qáwimleri — axeylar, ioniyaliklar qısıp shıǵarıp oʻz quramlarına sińdirip jibergenler.B E.SH 20—17-ásirlerde Krit a.da axeylardiń dáslepki mámleketleri (Knos, Fest, AgiaTriada, Mikena, Tirinf, Pilos hám basqalar) payda bolǵan. E. SH 1260 jıl Mikena, Tirinf, va basqalar mámleketler Troyani basıp alıp, oni wayran etken (qarań Troya urısı). Doriy qawimleriniń kirip keliwi (E. SH 1200 jıl) aqibetinde mámleketler bóleklenip, urıwshılıq munásibetleri janlangan. E. SH 9-ásirge kelip. Arqa Gr.da — eoliylar, Oʻrta Gr. Hám Peloponneste — doriylar, Attika hám atawlarda — ioniyaliklar jasaǵan: 8—6-ásirlerde Grekler Orta teńiz, Marmar hám Qara teńiz qırǵaqların kolonizatsiya qilǵanlar. Bul dáwirde Gr.da polislar (qala mámleketler) qáliplesken. Diyxanlar hám ónermentlerdiń urıw zadaganlari menen gúresi natiyjesine qarap polistegi mámleket hákimiyati ya demokratik (Afinada) yaki oligarxik (Sparta, Krit o.da) tárizde bolgan. Ekonomikalıq jaqtan rawajlanǵan polislarda (Korinf, Afina hám basqalar) qulshilik keń tarqalgan; Sparta, Argos hám bosqalarda urıwshilik duzimi qaldiqlari saqlanıp qalǵan. E. SH 6-ásirda polislar Sparta bosshıliginda Peloponnes awqamına hám Fiva basshılıǵindaǵı Beotiya awqamına birleskenler. 5— 4-ásirler polislardıń eń rawaj tapqan dáwiri sanaladi. Ol Grek parsı urıslarinda (500—449) greklerdiń jeńisi nátijesinde Afinaniń júkseliwi hám Delos awqamınıń (Afina boshchiligida) payda bolıwı menen baylanıslı bolǵan.

Perikl húkimranlıǵı dáwiri (443— 429) Afina kúsh qúdiretiniń eń kúsheygen, siyasiy dúzimniń eń demokratlasqan hám madeniyatdiń rawaj tapqan dáwiri esaplanadi. Afina Gr. Tiykarǵı ekonomikalıq hám mádeniy orayına aylanadi, Ol teńizde húkimranlıqtı oʻz qolına algan. Afina menen Sparta oʻrtasinda Gr.da gegemon boʻlıw, savda jollarına iyelik qiliw ushın gúres Peloponnes urusi (431—404)ga alıp kelgen, Ol Afinaniń jeńilisi menen tamamlanadı. Spartaning yunon mám. ri ishki islerine aralasıwı E. SH 395—387 Jıllardaǵı Korinf urısin keltirip shıǵarǵan. 4-ásirde Fiva vaqtinchalik yuksalgan. Levktra jangida (miloddan avvalgi 371 yil) fivaliklar Sparta qoʻshinini tormor keltirishgan. 4-asr oʻrtasida Yu.ning shim.da Makedoniya yuksalgan. Uning podshohi Filip II Xeroneya jangida (338) yunon shaharlari koalitsiyasi ustidan gʻalaba qozonib Yu.ni tobe etgan. Aleksandr (Iskandar) saltanati parchalangach, ellinizm davrida (3—2-asrlar) Yu.da hukmron boʻlish uchun kurashayotgan harbiylashgan tipdagi davlatlar va ittifoqlar koʻp boʻlgan (Makedoniya, Axey ittifoqi, Etoliya ittifoqi). Miloddan avvalgi 197 yil Kinoskefal jangida Rim qoʻshinlari Makedoniya ustidan gʻalaba qozongach, Rim Yu.dagi oligarxiyani quvvatlab, mamlakatning ichki ishlariga aralasha boshlaydi. Miloddan avvalgi 148 yil Makedoniya, Illiriya va Epir Rim provinsiyasiga aylantirilganlar. 146 yildan (Axey ittifoqi rimliklar tomonidan tormor etilgandan soʻng) Yu.Rimga tobe boʻlgan (miloddan avvalgi 27 yildan uning hududida Rimning Axaya provinsiyasi barpo etilgan), faqat nomiga Afinagina erkin shahar deb hisoblangan. Milodiy 4-asrdan Yu.Vizantiyaning asosiy tarkibiy qismini tashkil etgan.

Ádebiyatı. Yu. de jazba kórkem ijodning dáslepki úlgileri shama menen 2700—2800 jıllar burın payda bóle baslaǵan. Bul ádebiyat eramızǵa shekemgi 3-asirde Rim mádeniyatınıń júzege keliw etiliwinde, quram tabıwında da zárúrli áhmiyet kásip etken. " Iliada" hám de " Odiseya" dástanları grek jazba ádebiyatınıń bizge shekem jetip kelgen eń áyyemgi úlgileri bolıp tabıladı. Bul sıyaqlı joqarı shıǵarmalar uzaq múddetli kórkem ádebiyatqa baylanıslı hárekettiń dawamı, onıń jetik jemisi retinde maydanǵa kelgen. " Odisseya" dástanında Demodok sıyaqlı ájayıp baqsılar — rapsodlar batırlıq haqqında dástanlar aytıp, davra ahllarini rom etken. Platon, Herodot sıyaqlı oqımıslılar hám sol zamannıń birpara jazıwshıları Homerdan ilgeri Orfey degen shayır jasap ótkenligin xabar etediler. Biraq bul shayırdıń gózzal sortolari haqqında tań qalǵanday ráwiyatlardan basqa tariyx betlerinde qandayda bir de qosıqtıń bir qatarı saqlanıp qalmaǵan.

Grek xalqi ortasında keń tarqalǵan ráwiyatlarda Orfeydan tısqarı taǵı bir qansha shayırlar : Muze, Evmolp, Tamir, Olen hám basqalar tilge alınadı.

Barlıq xalıqlardıń tariyxında bolǵanı sıyaqlı grek ádebiyatı da xalıq awızsha ijodi jayinde payda bolǵan. Tariyx betlerinde grek folkloridan júdá kem úlgiler saqlanıp kelgen bolsada, usılarǵa tiykarınan baslanıwiy qáwimlik dúzimlik dáwirlerinde grek xalqiniń dástúrı bay hám rangbarang awızsha ádebiyatı — ertekleri, naqılları, maqalları, tabısıwları, qosıqları bolǵanlıǵın anıqlaw múmkin. Baslanıwiy jámiyettegi ámeldegi awızsha ádebiyat sol jámiyet adamlarınıń tábiyaat haqqındaǵı túsiniklerin ańlatpa etken.

Grek mifologiyasi uzaq tariyxga iye. Sol uzaq múddet dawamında social sananıń ósiwi menen miflar da ózgergen, jańa mánismazmun kásip etken. Grek kisisi baslanıwiy qáwimlik dúzimlik dáwirinde dógerek átirap daǵı tábiy hádiyselerdiń hámmesin janlı sezim etip, olarǵa sıyınıwǵan, olardan jardem tilewgen, jawız kúshlerdi beyim qılıw ushın qurbanlıqlar etilgen. Tábiyaat hádiyseleri aldınanında baslanıwiy insannıń pútkil turmısı qáweter hám qáwipte ótken. Keyinirek qáwimlik dúzimlik basqarıw princpısınıń dárz ketiwi hám áskeriy aristokrat klasslardıń kusheytiwi nátiyjesinde tómen siyasiy gruppa wákilleriniń jaǵdayı jáne de salmaqlilashgan, baylardıń zulmi kúshaygan. Bul jaǵday insanlardıń diniy ıqtıqatlarına da óz tásirin ótkergen. áyyemgi insan oyda sawlelendiriwinde pálek húkimranları — adam túsindegi Alımp hayal qudayları payda bolǵan. Zevs — gúldirmama hám de bultlar húkimdarı, ma'budlar ma'budi; Poseydon — teńiz húkimranı ; Aid aqıret xoqoni, Zevsning zayıpı Gera — aspan hayal qudayı, hayal qudaylar Malikasi hám t.b.

Ma'budlarni adam túsinde oyda sawlelendiriw, óz gezeginde, mifologiyani haqıyqıy turmısqa jaqınlastırǵan jáne onıń obrazlarına anıq turmıslıq baǵıshlaǵan. " Iliada" dástanında avtordıń pútkil dıqqatı miynettiń bas qaharmanı Axillning ǵázepine qaratılǵan bolıp, qalǵan waqıyalar tek 50 kún ishine sig'dirilgan. Tıńlawshı hám kıtapxan tolıq tásirlerge ıyelewi ushın dóretpe dawamında avtor yo'lyo'lakay sheginiwler jasap, túrlituman hádiyseler menen tiykarǵı waqıyanı toltırıp barǵan. Tap sol uyqaslıq, qısqalıq " Odisseya" dástanında da bar. Japakesh Odisseyning óz watanına qaytıwı, hár sapar dawamında onıń basınan keshken qıyınshılıqlıotlar, dus kelgen ájayıbat, g'aroyibotlar — miynettiń tiykarǵı teması bolıp tabıladı.

Qaharmanlardıń túsin olar, dıń tábiyaatı, xattiharakatini kórsetiw bapta — realistik xarakteristikası asa sezilerli. Dástanlarda turmıstıń túrli tekshelerinde turıwshı ilohiy kúshler, adam balaları : Alımp tog'ining ma'bud hám hayal qudayları, devlar, parizodlar tań qalǵanday maxluqlar, patshahlar, alplar, ápiwayı jawıngerler, Malikalar, kánizekler, qul hám cho'rilar, gódekler hám t.b. kóz ońında gewdelenedi. Grek xalqi ásirler dawamında batırlıq haqqındaǵı óz sezim hám ármanların áne sonday qaharman atı menen baylanıstırıp kelgen.

Grek xalqiniń batırlıq, ǵayrat hám mártlik túsiniklerin jazıwshı Axill obrazında aytgan bolsa, sol xalıqtıń turmıs bapta asırǵan oyshıllıǵı, aqıl hám ziyreklikin Odissey obrazı arqalı kórsetken. Basqa qaharmanlardan tısqarı (hár eki) dástanda ekinshi dárejeli shaxslar bar: Agamemnon — tákabbir, Menelay — batır, Diomed — serg'ayrat, Nestor — haq niyetli, Baris — menmen, sáteń, Gektor — oriyatli hám t.b.

Evropa xalıqları óz rawajlanıwları dawamında úlken qızıǵıwshılıq menen neshe márte grekler hám de rimlikler jaratqan kórkem óner hám ádebiyatqa shaqırıq etip, olar tiykarında końillerin tınıshsız etken sezim hám ideyalardı sheshiwge urınganlar. Oyanıw dáwirdiń ullı oqımıslıları qolında áyyemgi (áyyemgi) dúnyanıń ilmu páni, kórkem óner hám ádebiyatı, filosofiyalıq táliymatları eń kúshli qural bolıp xızmet etken. " Oyanıw" sóziniń dáslepki mánisi de áyyemgi mádeniyattı qayta qayta tiklew, tazadan ayaqqa turg'izish bolıp esaplanadı.

17-ásir Evropa klassitsizm kórkem ádebiyatqa baylanıslı aǵımı da 100—150 jıl dawamında áyyemgi dúnya kórkem ijodiga eliklew uranı astında rawajlandi, bul dáwir dawamında derlik pútkil Evropa saqnası, tiykarınan, Grek hám Rim tragediyalari temaları menen yashadı. Elin mádeniyatı Orta Aziya mádeniyatınıń gúlleniw tabıwına nátiyjeli tásir etken. Salavkiylar hám GrekBaqtriya patshalıǵı hukmdorlari dáwirinde Orta Aziya, Iran hám basqalar úlkelik xalqınıń aktiv qatnasında arqa ellinizm mádeniyatı payda boldı, ol grek mádeniyatın da boyitdi (taǵı q.El, xalıqlinizm).

Arxitektorlıǵı hám suwretleytuǵın kórkem óneri. Grek arxitektorları hám suwretleytuǵın kórkem óner wákilleri kóp ásirler osha túrli xalıqlar ushın gózzallıq, uyqaslıq, joqarı talǵam úlgisin o'tagan kórkem óner esteliklerin jaratqan. Dóretpeler tiykarınan ápiwayı tań qalǵanday temalarǵa tiykarlanǵan bolsada, bolmıs hám insan teń salmaqlılıqın sezim etip, tábiy ortalıq, insan denesiniń tábiy gózzallıǵı hám muwapıqlıǵın ańlap sáwlelendirdi. Bul koefficientler arxitektorlikda da anıq ańlatpasın tapqan. Grek kórkem estelikleri Bolqon ya. o. dagina emes, sonıń menen birge, Kishi Aziya, Qubla Apennin ya. o., Orta teńiz atawları hám de Shalbar. Qara teńiz jaǵasında da saqlanǵan.

YU. kórkem óneri Miken mádeniyatı negizinde payda bolǵan ; mikenlar menen eramızǵa shekemgi 2—1-mıń jıllıq kórkem óneriniń óz-ara baylanıslılıǵı gúlallıq hám arxitektorlıq bo'yama naǵıslarında kózge anıq taslanadı. Grek kórkem óneri rawajlanıwı (eramızǵa shekemgi 11—1-ásirler) tariyxan gomer, arxaika, klasika, ellin sıyaqlı bir neshe dáwirlerge ajratıladı.

Homer dáwiri (eramızǵa shekemgi 11—8-ásirler) de bo'yama naǵıslı gúlallıq taraqqiy etken, geometriyalıq usıl eramızǵa shekemgi 7-asrgacha húkim súrgen, eń taraqqiy etken dáwiri (8-ásir) de % bult estelikleri wazıypasın o'tagan ruwzıgerge mólsherlengen dipilon gúze hám ıdıslar bezegi, naǵıs hám insan formasınıń anıq ritmi, sızıqlar ańlatpaliligi menen ajralıp turadı. Geometriyalıq usılda terrakota háykeller hám ıdıslarǵa músinshilik bezewleri (qaqpaq, formador dásteler) da jaratıldı. Arxitektorlıq haqqında maǵlıwmatlar derlik joq, birpara jay qaldıqları, sıyınıwxonalarning terrakota modeli hám kórkem ádebiyatqa baylanıslı jazba dereklerde ayırım maǵlıwmatlar ushraydı.

Arxaika (eramızǵa shekemgi 7—6 -ásirler) dáwirinde polislar qáliplesti, qalalar júzege keldi, qalasozlikning tiykarǵı belgileri múqaddes jay (akropol) hám jámiyetlik sawda orayları (agora) bolıp, olar átirapında turar jay jerleri jaylastırılǵan, qalalar qurılǵan. Jetekshi orındı sıyınıwxonalar (háykelleri bolǵan " qudaylar úyi") iyelegen.

Sıyınıwxonalar menen bir qatarda túrli wazıypalardı orınlawshı jámiyetlik ımaratları (teatr, stadion, palestr hám basqalar ) qurılǵan. Imaratlar tastan qurıwǵa otilgenden keyin, order túrleri qáliplesti (qarang Arxitektorlıq orderlari), sıyınıwxonalar bo'rtma suwretler, háykeller menen bezetildi; qáweterli maxluqlar menen alıwıp atırǵan qudaylar hám qaharmanlar (Gerakl, Tesey, Persey hám basqalar ) dıń qatań suwretleri jaratıldı ; olardıń kólemdorligi sıyınıwxonalardagi arxitekturalıq sırtqı kórinisler menen uyqas. Ioniy usılındaǵı sıyınıwxonalarning músinshilik frizlari dinamikası hám quramalı kompozitsiyasi menen ajralıp turadı. Dáslepki óz-ara baylanıspaǵan kem formalı frizlardan óz-ara uyqas hám kóp formalı pútin kompozitsiyalarga ótiw gúzetiledi, dáslepki frontonlardagi relyefler (Kerkira o. dagi Artemida sıyınıwxonasi) dumaloq háykeller menen almasadı.

Músinshilikte kishi bronza háykeller (" Fivalik Apolon", eramızǵa shekemgi 7-ásir 1-yarımı ) den jalańash óspirim (kuros) lar hám uzın kóylekli qız (kora) lar formasın soǵıwǵa ótildi. Háreketsiz sırtqı kórinisler ornına háreketlerdi shártli ańlatıw júzege keldi (" Delosli Nike", eramızǵa shekemgi 6 -ásir ortaları ). Músinshiler insan mimikasini ańlatpa quralı retinde kem qollasalarda, áyne waqıtta bay kólem, kiyimler búrmeleriniń geyde qatań, geyde elegant talqini menen ańlatpalı obraz qurılısına eristiler. Arxaika háykellerinde ayırım jergilikli farklar gúzetiledi: ioniy usılındaǵı kora hám kuroslar lirik hám janbaǵıshlaytuǵın obrazları, sırtqı kórinislerdiń mayinligi menen qatań túsli hám keskin formalı dáriy usılındaǵı háykellerden ajralıp turadı. Bul dáwirde grek gúzeleri (amfora hám basqalar ) túwel qáliplesti, buyımlarǵa pútkil maydanı qoplab ǵalıa usılında sáwlelengenotlar jaratıldı, shártli qatań sızıqlar hám geometriyalıq usıl daǵı naǵıslar ornın syujetli saqnalardıń tez-tez qollanıwı egaladi. Korinf, keyin Afina (7—6 -ásirler) de qara formalı usıl payda boldı (Klitiy, Eksekiy, Amasis hám basqalar ), qara forması usıldan qızıl forması usılda gúzeler soǵıwǵa ótiw júzege keldi (Andokid hám basqalar ).

Klasika (eramızǵa shekemgi 5-ásir — 4-ásir 3-sheregi) de qalalar rawajlandi, úzliksiz sızılmalı qala tipi formaandi (Milet, Pirey), qalalardı tuwrı múyeshli kósheler tóri menen bólimlerge bolıw, turar jaylardı kompleks formasında qurıw sıyaqlı tiykarǵı qaǵıydalar júzege keldi. Polislarning ayriqsha ramzi bolǵan sıyınıwxonalarning tipik qásiyetleri individuallıq menen qosılıp ketken, bir tipdagi qurılıslarda birden-bir order dúzilisindegi koefficient hám kólemlarnigina ózgertirip tákirarlanıwı menen hár bir qala — mámleket bas imaratlarında ayriqsha arxitekturalıq tús jaratılıwma erisildi. Sol tárepten ulıwma sızılmalı hám order elementleri bolǵan Afina Afayi (shama menen eramızǵa shekemgi 500—480, Iyin o. de), Gera II (" Poseydon sıyınıwxonasi", eramızǵa shekemgi 5-ásir 2-sheregi, Poseydoniyada), Zevs (eramızǵa shekemgi 468—456, Olimpiadada ) sıyınıwxonalari ayriqsha sapaları menen bir-birinen ayrıqsha bolıp tabıladı.

Eramızǵa shekemgi 6—5-ásirler shegarasında suwretleytuǵın kórkem ónerde keskin ózgerisler júz berdi, músinshi hám súwretshiler insan túsi jáne onıń háreketin jetilisken ańlatpa etdiler, fronton, frizlarda kóp formalı taxtalardı ózine isenimli atqardılar. Klasika basında júzege kelgen " qatań usıl" qásiyetleri gúzelerge islengen suwretlerde anıq ańlatpasın taptı (Epiktet, Yevtimid, Yefroniy). Qızıl sırtqı kórinisler usılında dóretiwshilik etken Brig tań qalǵanday temalar menen bir qatarda xojalıq taxtalar (bázim, mektep degi shınıǵıwlar, stadiondagi atletlar) ni da jarattı. " Qatań usıl" eramızǵa shekemgi 5-ásir 1-yarımı daǵı músinshilikte de kózge taslanadı ; Iyin o. dagi Afina Afayi sıyınıwxonasi frontoni, Olimpiada daǵı Zevs sıyınıwxonasi fronton hám metoplari sıyaqlı kórkem óner eń jaqsı ǵáziyneleri jaratıldı. Klassikaning dáslepki dáwirinde qaharmanlar obrazları menen bir qatarda kóterińki ruhdagi real obrazlar da júzege keldi (Miron hám basqalar ). Insan denesin jetilisken isleniwi grek kórkem ónerine umrboqiy ideyalar (gózzallıqtıń shıraysızlıq ústinen jeńisi) ni ańlatıw imkaniyatın berdi. Eramızǵa shekemgi 5-ásir ortalarında klassika kórkem óneri (" joqarı klassika" dep atalǵan ) gullep jasnadı. Perikl dáwirinde Afina Elladaning siyasiy hám kórkem orayına aylandı. wayran bolǵan Akropolda Fidiy basshılıǵında sheber arxitektorlar hám músinshiler isledi: suwretleytuǵın ansambllar payda etindi, jańa sıyınıwxonalar qurildi, háykeller ornatildi, gózzallıq hám uyqaslıq jırlaw etildi (ma'budlarning joqarı poziciyasi, bayramlarda ullılıq menen júriwleri, kentavrlar menen alıwuvlari hám basqalar ). Azat ellin puqaralıq sezimi, ideologik, etikalıq hám fizikalıq jetiliskenligi Fidiy dóretpelerinde, Parfenon bezewlerinde, Poliklet háykelleri, Polignot gúzeleri, freskalar, terrakota háykelleri, relyef hám teńgelerde jaqtı kórsetilgen.

Eramızǵa shekemgi 4-ásir baslarında grek polislari demokratiyası daǵdarısı menen ayırım shaxslar qálewi polislar qálewin siqib shıǵardı. Diniy imaratlar qurıw ornın insannıń kúndelik turmısı menen tıǵız baylanıslı bolǵan imaratlar (palestr, teatr hám basqalar ) qurıw iyeledi (atap aytqanda, Epi dáwirdegi teatr, eramızǵa shekemgi 350—330 hám basqalar ).

wazıypasına uyqas anıq kompozitsiyali grek teatrlari jáhán arxitektorlıǵıdaǵı tamasha imaratlarınıń keyingi taraqiyotiga tiykar boldı. Memorial ansambllarda insan shaxsın máńgilestiriw dástúrleri júzege keldi (mas, Galikarnasl&t gór, shama menen eramızǵa shekemgi 353). Suwretleytuǵın kórkem ónerde insan xarakterine qızıǵıwshılıqtıń artpaqtası músinshilik portretlarini rawajlanıwın támiyinledi. Tań qalǵanday kompozitsiyalarda gúres dramatizmi, insannıń psixik qudıreti hám fizikalıq ǵayratlılıqın suwretlegen Skopas ijodida haqıyqatlıqtaǵı qarama-qarsılıqlar ótkir ańlatpasın taptı, bul tárepten Praksitel háykelleri, Lisipp dóretpeleri dıqqatqa iye.

Ellin dáwiri (eramızǵa shekemgi 4-ásir aqırı — 1-ásir) grek mádeniyatı regionlarınıń keńeyiwi onıń Aleksandr mámleketi jáne onıń miyrasxorları mámleketi quramına kirgen xalıqlar mádeniyatı menen óz-ara qosılıwı menen belgilenedi (qarang El, xalıqlinizm). Afina kórkem turmıs orayı poziciyasin joǵatdı. Kishi Aziyanıń iri qalaları jańa qaraw (kózqaras ) larni jaratıwshına aylandı, qurılıs kútá úlken dárejede o'sdi, kóplegen úzliksiz sızılmalı jańa qalalar júzege keldi (Istanbul hám basqalar ), iri imaratlar qurıldı (Istanbuldagi Faros mayog'i), záwlim arxitekturalıq ansambllar qurildi (Pergamdagi Akropol) ápiwayı uydan bas sarayǵa shekem bolǵan turar jay tipi qáliplesti, dástúriy ishki háwli sızılmalı úyler ústinler menen oralǵan peristilga aylantırildi. Elin háykellerindegi tús qáweter, dáwirdi baxıtsızlıqlıq ańǵarıw menen yo'g'rilgan. Ellin dáwiri kórkem ónerine regionlıq mektepler, jónelislerdiń hám de kórkem obrazlı máselelerdiń rangbarangligi tán: háykel portretlar rawajlandi, klassikaning insan — puqara muwapıqlıǵı ornına ullılardı kótermelew payda boldı. Social kelip shıǵıwı hár túrlı bolǵan adamlarǵa, olardıń jasındaǵa xarakterli ayrıqshalıqlarǵa qızıǵıwshılıq arttı. Grekiston Rim tárepinen jawlap alıw etiliwi menen ellinlar kórkem óneri jeńimpazlar mádeniyatınıń rawajlanıwı menen qosılıp, onı óziniń kóp ásirlik dástúrlerimenen boyitdi, sonıń menen birge, óziniń ǵárezsizligin da joǵatıp bardı.

Eramızǵa shekemgi 4-ásir baslarında grek polislari demokratiyası daǵdarısı menen ayırım shaxslar qálewi polislar qálewin siqib shıǵardı. Diniy imaratlar qurıw ornın insannıń kúndelik turmısı menen tıǵız baylanıslı bolǵan imaratlar (palestr, teatr hám basqalar ) qurıw iyeledi (atap aytqanda, Epi dáwirdegi teatr, eramızǵa shekemgi 350—330 hám basqalar ).

wazıypasına uyqas anıq kompozitsiyali grek teatrlari jáhán arxitektorlıǵıdaǵı tamasha imaratlarınıń keyingi taraqiyotiga tiykar boldı. Memorial ansambllarda insan shaxsın máńgilestiriw dástúrleri júzege keldi (mas, Galikarnasl&t gór, shama menen eramızǵa shekemgi 353). Suwretleytuǵın kórkem ónerde insan xarakterine qızıǵıwshılıqtıń artpaqtası músinshilik portretlarini rawajlanıwın támiyinledi. Tań qalǵanday kompozitsiyalarda gúres dramatizmi, insannıń psixik qudıreti hám fizikalıq ǵayratlılıqın suwretlegen Skopas ijodida haqıyqatlıqtaǵı qarama-qarsılıqlar ótkir ańlatpasın taptı, bul tárepten Praksitel háykelleri, Lisipp dóretpeleri dıqqatqa iye.

Ellin dáwiri (eramızǵa shekemgi 4-ásir aqırı — 1-ásir) grek mádeniyatı regionlarınıń keńeyiwi onıń Aleksandr mámleketi jáne onıń miyrasxorları mámleketi quramına kirgen xalıqlar mádeniyatı menen óz-ara qosılıwı menen belgilenedi (qarang El, xalıqlinizm). Afina kórkem turmıs orayı poziciyasin joǵatdı. Kishi Aziyanıń iri qalaları jańa qaraw (kózqaras ) larni jaratıwshına aylandı, qurılıs kútá úlken dárejede o'sdi, kóplegen úzliksiz sızılmalı jańa qalalar júzege keldi (Istanbul hám basqalar ), iri imaratlar qurıldı (Istanbuldagi Faros mayog'i), záwlim arxitekturalıq ansambllar qurildi (Pergamdagi Akropol) ápiwayı uydan bas sarayǵa shekem bolǵan turar jay tipi qáliplesti, dástúriy ishki háwli sızılmalı úyler ústinler menen oralǵan peristilga aylantırildi. Elin háykellerindegi tús qáweter, dáwirdi baxıtsızlıqlıq ańǵarıw menen yo'g'rilgan. Ellin dáwiri kórkem ónerine regionlıq mektepler, jónelislerdiń hám de kórkem obrazlı máselelerdiń rangbarangligi tán: háykel portretlar rawajlandi, klassikaning insan — puqara muwapıqlıǵı ornına ullılardı kótermelew payda boldı. Social kelip shıǵıwı hár túrlı bolǵan adamlarǵa, olardıń jasındaǵa xarakterli ayrıqshalıqlarǵa qızıǵıwshılıq arttı. Grekiston Rim tárepinen jawlap alıw etiliwi menen ellinlar kórkem óneri jeńimpazlar mádeniyatınıń rawajlanıwı menen qosılıp, onı óziniń kóp ásirlik dástúrlerimenen boyitdi, sonıń menen birge, óziniń ǵárezsizligin da joǵatıp bardı.

Teatri — grek dramasi hám teatri Dionis húrmetine ótkeriletuǵın awıl xojalıǵı bayramlarınan baslanǵan. Onıń tiykarında tábiyaattıń qısqı ólik máwsimi hám báhárgi oyanıw dáwiri menen baylanıslı áyyemgi jer iyeleriniń oyınları jatadı. Eramızǵa shekemgi 4—1-ásirlergachaGrek teatri. 1. Getera nıqabı. 2. Tropik kahramonniqobi. 3. Andromedaning teatr lipasındaǵı suwreti (vazadagi súwret). 4. Tragik aktyor (pıl súyekinen islengen háykelshe). dramatik shıǵıwlarda qor tiykarǵı rol oynaǵan. 6 -ásirdiń 2-yarımında bólek atqarıwshı — aktyor (dramaturgning ózi) payda boldı. Esxil saqnaǵa 2 aktyordı alıp kirdi. Sofokl bolsa saqna dekoratsiyasida suwretleytuǵın bezewlerden keń paydalandı, baxıtsızlıqlarda 3 aktyor payda boldı. Aktyorlar, tiykarınan, nıqap kiyip oynaganlar. Teatr grekler turmısında bólek orın iyeledi. Ásirese, qul iyelewshilik dáwiri gullagan waqıtta teatr áhmiyeti jáne de arttı. Teatr, tiykarınan, 3 bólim: orxestr, tamashagóylar ushın jay hám shatırdan ibarat boldı. Bulardan eń áyyemgisi orxestryumaloq maydan bolıp, ol jaǵdayda aktyor hám qor atqarıwshıları tamasha kórsetkenler. Daslep barlıq tamashagóy orxestr átirapında otırǵanlar, keyinirek kópshilik ushın bólek jaylar ajıratılǵan. Teatr ımaratlarınan áyyemgisi Afinadagi Dionis teatri jayı esaplanadı. Keyingi eń úlken Afina teatri eramızǵa shekemgi 4-ásirdiń 2-yarımında qurıldı. Teatrda tragediya hám komediyadan tısqarı mifologik syujetga iye satirik spektakllar da qoyılǵan. Daslep hayallar rolin er adamlar nıqap kiyip atqarıw etken, Esxil, Sofokl, Yevripid, Aristofan sıyaqlı ullı dramaturglarning ijodida Yu. qul iyelewshilik demokratiyasınıń gúlleniwi hám qarama-qarsılıqları hákis etdi. Mifologik syujetli pantomimik oyınlar keń tarqaldı. Olarda hayal aktyorlar da qatnasdı.El, xalıqlinizm dáwirinde (eramızǵa shekemgi 3—1-ásirler) teatr Shıǵısda grek mádeniyatın targ'ib qılıwda tiykarǵı qurallardan birine aylandı. Teatrlar tekǵana iri sawda oraylarında, bálki kishi qalalarda da qurıla basladı. Dionis húrmetine ótkeriletuǵın bayramlarda tragediya hám komediyalar kórsetildi. Awıl komediyasi joǵala bardı. Jańa komediyalar (Menandr, Filemon hám basqalar ) óz-ara turmıslıq munasábetlerdi, insan ishki keshinmalarini sáwlelendirdi. Eramızǵa shekemgi 5-asirde Yu. de mimlarmaishiy hám hajviy xarakter degi kishi saqnalar júzege keldi.El, xalıqlinizm dáwirinde dáslepki bar professional aktyorlar dóretiwshilik etdi. Aktyorlar awqamı payda boldı. Bul dáwirde aktyorlar úlken húrmetke, yuridikalıq haqılı bolǵanlar. Tamasha kórsetiw ushın aktyorlar hátte urıs payıtlarında da qálegen jerlerine barıw, ózleri hám zatlarına qol qatılmaslıg huqıqı berilgen. Aktyorlardıń ózleri bolsa hár qanday áskeriy xızmetten azat etilgenler (eramızǵa shekemgi 3-ásir baslarında bul haqqında arnawlı nızam qabıl etilgen). Yu. teatri jáhán teatrining rawajlanıwda zárúrli rol oynadı.

Muzıkası. Yu. muzıkasın badiy (mas, " Iliada" " Odiseya") hám ilimiy (Platon, Aristotel, Pifagor, Aristoksen) miyraslar hám de suwretleytuǵın kórkem óner estelikleri arqalı oyda sawlelendiriw múmkin. Yu. de muzıka kórkem óneri socialliq ómirde zárúrli orın alıp, onı úyreniw jaslar tárbiyası sistemasına kiritilgen, qosıqshılıq hám sazendelik boyınsha túrli jarıslar ótkerilgen. Túrli xalıq qosıqları — georgik (dıyxanshılıq menen baylanıslı ), epitalama (neke toylarında aytılatuǵın ), trenos (jılaw ), embateriy (áskeriy) sıyaqlı janrlar, Apolon (pean), Dionis (difiramb, fallik^) hám basqalar qudaylarǵa arnalǵan aytılǵan sóz keń orın alǵan. Shayırxonanda (aed, rapsod — Homer hám basqalar ) lar ózi jaratqan epik qosıqlar hám dástanlardı asbap (torlitirnama forminks hám basqalar ) larni shalıp atqarıw etken. Muzıkanıń adamlarǵa tilsimli tásiri, ataqlı qosıqshı hám sazendeler (Alımp, Marsiy, Orfey hám basqalar ) iskerligine tiyisli bir neshe ráwiyat hám ańızlar bizgeshe jetip kelgen.

Alımp avlos shertiw jolların hám de garmoniya (enarmonika) nızamların, lesboslik Terpandr kifarani kashf etkenler. Alımpning shákirti kritlik Talet qor qosıqshılıǵın kirgizgen. Muzıka, ásirese, qor qosıqshılıǵı úlken social áhmiyetke iye bolıp, patriotlıq ramzi dárejesine kóterilgen. Áskeriy (marshsimon) namaları menen birge lirika baǵdarı daǵı janrlar (mas, Sapfoning ishqiy qosıqları, Pindarning gimn hám odshtari, elegiya) rawaj tapqan.

YU. tragediya hám komediyasida muzıka zárúrli dramaturgik wazıypalardı atqarǵan. Onıń dóretiwshileri (Esxil, Frinix, Sofokl, Yevripid hám basqalar ) namalardı da jaratıp, dramatik dóretpelerge qor hám oyınlar, jalǵız qosıqshılıq formaların kirgizgen. " Antigona" (Sofokl) tragediyasidagi qor Afinaning milliy gimnine aynalǵan.El, xalıqlinizm dáwirinde úlken asbap ansambllar, organ sıyaqlı muzıka asbap ásbapları payda bolǵan.

YU. muzıka mádeniyatına Kishi Aziya hám de Jaqın Shıǵıs xalıqları muzıka dástúrleri tásir etken. Óz gezeginde, Yu. muzıkası hám de muzıka teoriyası Shıǵıs muzıka ilmi (Yunus alXatker, Ibn Surayj, Ishoq alMavsiliy, Forobiy, alKindiy, AbulFaraj, Isfahoniy hám basqalar ) de rawaj tapqan. 9 -asirde Bag'dodda Aristotel, Aristoksen, Nikomax, Ptolemey hám basqalardıń kóplegen muzıka qollanbaları arab tiline awdarma etilgen. Forobiy Aristotel sistemasın, al-Kindiy jańa platoniklar ideyaların rawajlantırǵan. Grekiston muzıka teoriyasında qarar tapqan túsinikler (muzıka, melodiya, ritm, gamma, monodiya, garmoniya, diatonika hám basqalar ) házirgi muzıkashunoslikda da engizilip atır.