Ábdiraman Ótepov
Ábdiraman Ótepov (1905-1934) - qaraqalpaq dramaturgiyasınıń tiykarın salıwshılardıń biri. Ol talantlı dramaturg, rejissyor, aktyor, muzıkant, kórnekli teatr iskeri sıpatında qaraqalpaq xalqınıń tariyxında belgili iz qaldırdı.
| [[Fayl:|280px|súwret]] | |
| Tuwılǵan sánesi | 1905 |
|---|---|
| Qaytıs bolǵan sánesi | 1934 |
Á.Ótepov 1905-jılı Qońıratta mayda sawdager semyasında tuwıldı. 1906-jılı ákesi semyası menen Aral teńiziniń qubla-shıǵıs jaǵasına jaqın Qosjap degen jerge kóship keledi hám balıq óndirisi kásibi menen shuǵıllana baslaydı. Bul Ótepovtıń semyasınıń ruslar menen jaqınlasıwına múmkinshilik tuwdırdı.
1910-jılı ol Nikolay Trofimov degen rus adamı menen birigip, balıq qabıllaytuǵın ham duzlaytuǵın punkt shólkemlestiredi. Usı punkte islegen balıqtı qayta isleytuǵın qánige rus jigiti Nikolay Sorokin kishkene Ábdiramannıń eń jaqın dostı bolıp qaladı. Ol Sorokinnen kóp nárselerdi úyrendi. Ruslar keleshek dramaturgtiń úyine tez-tez kelip turatuǵın edi. Á.Ótepovtıń semyasınıń Lutsenko menen tanısıwı onıń jeke ómirinde úlken áhmiyetke iye boldı. Ol jas Á.Ótepovqa kóp nárselerdi úyretti. Onı Evropa mádeniyatı menen tanıstırdı. Á.Ótepov bala waqıtlarınan baslap-aq óz xalqınıń turmısın da jaqsı biletuǵın edi. Xalıqtıń milliy bayramlarına qatnasıp, qaraqalpaq xalqınıń úrp-ádet dástúrlerin, baqsı-jıraw, qıssaxanların, juwabıy qız kelinsheklerin korgen hám olardıń iskusstvosı menen jaqınnan tanıs bolǵan. Shıǵıs klassikleri shıǵarmaların qızıǵıp úyrengen. Qaraqalpaq xalqınıń muzıka mádeniyatı hám onıń hár qıylı janrların da baqsı-jırawlardan úyrengen. Solay etip, Á.Ótepov eki mádeniyattıń rus hám qaraqalpaq xalıqlarınıń mádeniyatlarınıń tásirinde tárbiyalandı.
1920-jıldan baslap ol Qońırat qalasında dúzilgen Chon otryadına aǵza boladı. Usı jerde muǵallim Qasım Yashımov tárepinen sholkemlestirilgen tatar jaslarınıń háweskerler dógereginiń jumısı menen tanısadı. Bul dógerektıń spektakllerine hám repetitsiyalarına turaqlı túrde qatnasadı. 1920-jılı Qońıratqa quramında Túrkistan frontı shtabınıń siyasiy-aǵartıw jumısları boyınsha wákili Hamza Hákimzada Niyaziy bolǵan bolǵan atlı eskadron keledi. Sol jılı Hamza eki pesanı ("Túrkistan táwibi", "Shın urıs") saxnalastıradı hám olardı xalıqqa kórsetedi. Bul waqıyalar Á.Ótepovtıń ómirinde úlken rol oynaydı. 1921-jılı Hamza Qońıratqa "Sayeri" atlı Xorezm truppası menen ekinshi ret keledi. Truppanıń hám onıń baslıǵı Hamzanıń járdemi menen Qońıratta 18 adamnan ibarat bolǵan teatr dógeregi dúziledi, oǵan S.Májitov basshı bolıp belgilendi.
Á.Ótepov 1922 jıllardan baslap dáslepki dramalıq shıǵarmaların jazıwǵa kirisedi, "Zindan", "Jezdejan" atlı instsenirovkalar dóretedi. Bul eki instsenirovka forması boyınsha dástanlardaǵı salt-dástúr qosıqlarındaǵı aytıstı eske túsiredi. 1923-24 jıllarda Á.Ótepov usınday stilde birqansha instsenirovkalar dóretedi, "Altın gúl", "Ketseń nettim", "Taza qonıs" t.b. Dáslepki instsenirovkalarınıń forması folklorlıq shıǵarmalardıń formasına megzes bolǵanı menen mazmunına jańa dáwir ruhı sińdirilgen.
1925 jılı Á.Ótepov A.Begimov penen birgelikte Qońırat rayonınan teatr dógeregin shólkemlestiredi. Á.Ótepov dógerek ushın bir aktli "Sháleke bay" atlı pesa jazadı. Avtor shıǵarmada qaharmanlar xarakterin ashıwda xalıq dórtiwshiliginiń bay tájiriybesinen paydalanadı.
Á.Ótepov 1925-26 jılları Ayapbergen Muwsaev penen tanısadı, onıń tásiri menen óziniń "Shahizada" dástanın jazadı. 1927 jılı ol Tórtkúldegi awıllıq keńes basqarıwshıların tayarlaytuǵın úsh aylıq kurske kirip oqıydı. Kursta oqıp júrip rus, tatar, ózbek, qazaq teatr dógereklarınıń jumısları menen jaqınnan tanısadı. Pedtexnikum janındaǵı "Tań nurı" truppasına qosılıp, onıń repertuarına óziniń shıǵarmaların qayta islep kirgizedi. Usı jıldan Á.Ótepovqa milliy truppanı basqarıw wazıypası tapsırıladı.
Qaraqalpaqstanda milliy teatrdıń ashılıwı Á.Ótepovtıń atı menen baylanıslı, ol teatrdıń birinshi direktorı boldı. 1932 jıl 23-apreldegi Oraylıq Komitettiń "Kórkem ádebiyat shólkemlerin qayta dúziw haqqındaǵı" qararı Á.Ótepovtıń dóretiwshilik iskerliginde sezilerlik alǵa ilgerilew payda etti. Ásirese, onıń rus teatrınıń ataqlı rejisserı V.E.Meyerxoldtıń shákirti İ.V.Korinman menen birge islesiwi dóretiwshiligine úlken tásirin tiygizdi. 1932 jıldan baslap onıń shıǵarmalarında turmıstı kórkem súwretlewdiń agitatsiyalıq-illyustrativlik formasınan kem-kem quramalı formaǵa ótiwi seziledi. Ol turmıstan keń xarakterli detallardı tabıwǵa talpınadı, qaharmanlardıń háreketlerin isenimli jaratadı. Rus dramaturgleriniń hám sol jılları durıs jolǵa túsken tuwısqan milliy respublikalardıń dramaturgleriniń tásiri menen Á.Ótepov bahalı kórkem shıǵarmalar dóretiwge kirisedi. Á.Ótepovtı rus dramaturgiyasınıń eń jaqsı shıǵarmaları menen tanıstırǵan, oǵan sheberligin arttırıwda ǵamxorlıq etken V.İ.Korinmannıń xızmetin ayrıqsha atap ótiw kerek. Á.Ótepov óziniń dóretiwshilik kúshiniń tolısıp rawajlanǵan dáwirinde 29 jasında qaytıs boldı. Á.Ótepovtıń dóretiwshiligi 1920-1934 jıllar arasındagı 14 jıldı óz ishine aladı. Ol ádebiyatımız tariyxında úlken ádebiy miyras qaldırdı: 16 iri shıǵarma hám 40 tan aslam instsenirovka jazdı. Kólemli shıǵarmalarınıń qatarına "Tenin tapqan qız", "Ashlıq zarı", "Eki baslı suwqabaq", "Odekolon", "900 gramm", "Jalqaw diyxan", "Kolxoz turmısı", "Áne qalas", "Gúman", "Gúlzada" h.t.b. shıǵarmaları jatadı.
Á.Ótepovtıń dóretiwshiliginiń ózgesheligi, onıń barlıq shıǵarmalarınıń derlik zamanagóy temaǵa arnalıp jazılıwınan ibarat edi ("Ashlıq zarı" pesasınan tısqarı). Onıń shıǵarmaları agitatsiyalıq xarakterge iye boldı, olardıń tiykarında sol dáwirdiń áhmiyetli máseleleri turdı. Á. Ótepovtıń shıǵarmalarınıń taǵı bir ózgesheligi, onıń folklordıń eń jaqsı dástúrlerın sheber paydalanıwında korinedi. Ol óziniń shıǵarmalarına folklordıń aytıs formasın orınlı kirgizedi, xalıqtıń súyip tıńlaytuǵın "Bozataw", "Eshbay" atlı qosıqların keń paydalanadı. Á.Ótepovtıń dóretiwshilik jolı qısqa instsenirovkalardan baslanadı. Ol turmıslıq faktlerdi hám waqıyalardı saxnada háreket arqalı kórsetiwde onıń tamashagóylerdi tárbiyalawshılıq, úyretiwshilik roline úlken áhmiyet berdi. Bunıń ushın ol turmıslıq elementlerdi saxnanıń sharayatları menen, sonday-aq qaharmanlıq, lirikalıq elementlerdi kúlkili, satiralıq elementler menen birlestire aldı.
Á.Ótepovtıń doretiwshiliginde iri kólemli hám eń xarakterli shıǵarmalarınan onıń kóp aktli "Teńin tapqan qız", "Boyawshı wákil", "Gúman" pesaları bolıp tabıladı. "Teńin tapqan qız" shıǵarmasınıń birinshi variantı 1925-1927 jılları "Sháleke bay" degen at penen jazılǵan edi. Sońǵı jılları dramturg onı birneshe ret qayta islep shıǵıp, hár saparı jańalıqlar kirgizdi. Shıǵarma jámiyetshilik tárepinen joqarı bahalandı. Dramaturg bul shıǵarmasında óz dáwiriniń eń áhmiyetli máselesi-hayal-qızlar teńligin súwretleydi.
"Boyawshı wákil" pesası da qaraqalpaq ádebiyatında drama janrınıń qáliplesiwinde belgili orın iyeleydi. Pesanıń waqıyası respublikanıń rayonlarındaǵı bir awılda boladı. Bul jerge rayonnan Palımbet degen wákil miynet protsesin shólkemlestiriwge járdem beriw ushın jiberilgen. Biraq ol miynet tártibin bosańlastırıp, jumıs waqtında qız-jigitlerdi jıynap otırıspalar quradı. Awılga komissiya kelip. awıl adamlarınıń járdemi menen kóz boyawshı wákil áshkaralanadı. Pesanıń qısqasha mzmunı usınnan ibarat. "Boyawshı wákil" pesasında ayırım adamlardıń jeke mápleriniń jámiyetlik mápke qarama-qarsı keliwi tiykarǵı konfliktti dúzedi. Bul pesanı "Teńin tapqan qız" pesası menen salıstırǵanda dramaturgtıń dóretiwshiligindegi ósiwshilikti seziwge boladı. Palımbettiń obrazı turmıstan alıngan. Onıń háreketleri pesanıń orayında turadı. Pesaǵa qatnasıwshı qaharmanlardı tańlap alıwda avtor turmıstıń tariyxıy rawajlanıw barısı menen sanasa otırıp, olardıń psixologiyasın isenimli jaratqan.
Á.Ótepovtıń sotsiallıq turmıs máselelerine arnalǵan "Gúman" pesası 1932 jılı jazıldı. Pesada jańa qaraqalpaq shańaraǵınıń mashqalaları ortaǵa qoyılǵan. "Gúman" pesası kompozitsiyalıq, syujetlik, fabulalıq qurılısı, obrazlar sisteması jaǵınan onıń burınǵı shıǵarmalarınan artıqmashılıqqa iye. Shıǵarma qaharmanı Murat rayonlıq atqarıw komitetiniń bólim baslıǵı bolıp isleytuǵın ómirlik joldası Ajarǵa gúman menen qaraydı. Ajar jumısları kóp bolǵanlıqtan úyge waqtında kele almaydı, buǵan kúyewi hesh isenbeydi. Úy xızmetkeri Márziya olardıń arasına ot taslaydı, jánjeldi óz mápine paydalanǵısı keledi. Ósek sózler aytadı. Pesanıń sońında Murat gúman hám qızǵanısh sebepli óz hayalın atıp óltiredi. Dramaturg pesaǵa qatnasıwshılardı súwretlewde olardıń hár biriniń konkret xarakterin beriwge, adamnıń ishki dúnyasındaǵı ózgerislerdi ashıwǵa háreket etedi. Á.Ótepovtıń shıǵarmaları qaraqalpaq ádebiyatında drama janrınıń tuńǵısh dóretpeleri esaplanadı.