«Qalıń mal» dástúri

Qaraqalpaq xalqı jámiyetlik qarım-qatnaslardı úrp-ádet, salt-dástúrler boyınsha retlestirip, ózleriniń doslıǵın, qarım-qatınasların qız alısıp, qız berisip, quda bolıu arqalı bekkemlep kelgen.

«Qız bala-jat jurtlıq», «Qız-dáneker», «Qalıńsız qız bolsa da, qádesiz kúyew bolmaydı», «Qudaǵay sıyı menen jarasadı, quwırdaq mayı menen jarasadı» xám taǵı basqa xalıq danalıǵına tiyisli sózler usınday qarım-qatınaslardan kelip shıqqan.

Eki tárep óz-ara quda bolıwǵa kelisip alǵannan soń, arnawlı bir kúndi belgilep, qalıń mal jóninde sóylesiwge eldiń kátqudaları menen jıylanadı.

Qalıń maldıń mólsheri jóninde ótken ásirlerde izertlew jumısların júrgizgen rus ilimpazı Levshin:-«qalıń maldıń belgili bir mólsheri bolmaydı, jarlı adamlar arasında 1,2 iri qara mal, yamasa 5,6 mayda mal menen shekleniwi múmkin, al, iri baylar arasında bul kóp sanlı bolıwı jáne xár túrli dúnya-múlik penen, jumsaytuǵın qullarına deyin alısıwģa baradı»,— dep jazǵan.

Qaraqalpaqlarda qalıń mal «qırıq tuwar, eliw tuwar, alpıs tuwar» dep belgilengen. Máselen, bul jerde «tuwar» degen sózdi bir iri qara neshe ret tuwıwı múmkin,— degen mániste alıp qarawǵa boladı.

Qalıń maldıń quramına burınnan sońǵa qudalar arasında júretuǵın sıylıqlar, qádeler kiredi. Bul sıylıq, qádeler qudalardıń óz-ara kelisimleri menen "lók" dep te esaplanadı, yamasa tiykarǵı qalıń maldı azaytıńqırap, sıy, qádeler arnawlı atı atalıp ta beriledi.

Qalıń mal — qalıń mal tólew, geybir izertlewshiler túsindirip júrgenindey «qızdı satıp alıw» ushın beriletuǵın qun emes, kerisinshe, qalıńlıqtıń jasawına, kiyim- kenshegine, toy malına, qádeli alıs-berislerge jumsalatuǵın ǵárejet kólemine say tólenetuǵın tólem.

Dástúrli qalıń mal quramına kiretuǵın sıylıq, qádeler tómendegi bólimlerden ibarat boladı:

1.QALÍŃ MAL – eki táreptegi qudalardıń dáuleti menen dárejesine qaray otırıp, mólsheri belgilenetuǵın baxa;

2.BES KIYIM – kúyew tárepinen qızdıń bes kiyimi tayarlanıp, toydan burın ákelip beriledi:jaǵalı kiyim, oramal, kóylek, sáwkele, kamzol, ya shapan, ayaq kiyim xám taǵı basqalar bolıp, ulıwma sanın bes kiyim etip ákeledi;

3.ILIW – qızdı alıp qaytıwģa barǵanda kúyew tárepinen beriletuǵın "bosaǵa qáde" bolıp, qáde ushın bir qoy beriletuǵın bolǵan(xázirgi waqıtta gilem aparıladı);

4.EL QÁDE – qızdıń awılına, eldiń adamların jıynap, "eldiń pátiyasın alıw" ushın soyıp tarqatılatuǵın iri qara mal. Bunıń qasında el jası úlkenlerine "taqıya pul" degende qosılıp, arnawlı atı atalıp beriledi;

5.SÚT XAQÍ – qızdıń anası ushın arnawlı tayarlanatuǵın sıy xaqı: iri qara mal yamasa qunı sol mólsherdegi zatlay buyım. «Basqa qáde berilmese de, sút xaqı minnetli túrde beriliui kerek",–dep bul sıylıq túrine ayrıqsha juwapkershilik penen qaraladı.

Juwmaqlap aytqanda, bul aytılǵanlar tolıq qızdıń úyine kiris bola almaydı, ortadaǵı alıs-beris penen ketedi. Sol ushında xalıqta: «qızdıń malı qırıq kúnlik, miynet malı ómirlik», «qızdan alıp bayımaysań, qayta qosıp bereseń»,--degen sózler aytıladı.

Xalıq túsiniginde bul salt-dástúrler, qádelerdiń bári aylanıp kelgende, aǵayinshilik, jek-jatlıqtı jaqınlastırıw, bekkemlew bolıp, ortadaǵı sıy-xúrmetke tiykarlanǵan bolıp esaplanadı.